Home Opinie & AchtergrondAchtergrond Aangekaart en van de kaart?

Wereldwijd wakkerde de Black Lives Matter-beweging opnieuw de discussie aan over het westers koloniale verleden. Ditmaal kwam ook de populairste wereldkaart, de Mercatorprojectie, in opspraak. Deze vervormt namelijk oppervlaktes waardoor continenten als Europa en Noord-Amerika veel groter lijken dan dat ze daadwerkelijk zijn. Het roept de vraag op: is het tijd om van de Mercatorprojectie af te stappen?


Er zijn duizenden verschillende wereldkaarten. Wanneer een Nederlander echter wordt gevraagd om aan een van die wereldkaarten te denken, zien de meeste dezelfde afbeelding voor zich: de zogenaamde Mercatorprojectie. Dat is niet vreemd: we zien deze overal terug op onze telefoonschermpjes, televisie of als wandkaart. Over het algemeen wordt deze kaart dan ook zonder al te veel discussie geaccepteerd als dé wereldkaart. Drie jaar geleden besloot een aantal middelbare scholen in de Amerikaanse stad Boston het toch anders te doen. De scholen, die een groot aantal leerlingen van kleur onderwijzen, besloten een andere wereldkaart aan te houden als standaard. Hun reden daartoe was dat de Mercatorprojectie een imperialistische boodschap zou koesteren vanwege de ernstige oppervlaktevervormingen. Zo wordt Groenland bijna even groot als Afrika weergeven, terwijl het in werkelijkheid ongeveer zeventien maal kleiner is. Hierdoor lijken continenten als Afrika en Zuid-Amerika minder groot dan dat ze daadwerkelijk zijn en volgens sommige activistische groepen zou dit ertoe leiden dat deze landen als minder belangrijk worden beschouwd. Hoewel dit inferioriteitsgevoel niet wetenschappelijk is aangetoond, was het reden genoeg voor de scholen om over te stappen naar een andere kaart: de projectie van Gall-Peters. ‘Deze kaart geeft oppervlaktes beter weer, maar heeft wel andere extreme vervormingen’, vertelt Menno-Jan Kraak, hoogleraar Cartografie aan de Universiteit Twente. Zo zijn hoeken en afstanden hierop verreweg van accuraat. Toch wordt de projectie van Gall-Peters populairder. Is het tijd om de Mercatorprojectie de deur te wijzen?

Platte sinaasappels en zeevaarders

Net zoals dat de projecties van Mercator en Gall-Peters hun vervormingen hebben, is er geen enkele perfecte kaart. ‘Het gaat eigenlijk altijd verkeerd’, vertelt Kraak enthousiast. Hij legt dit uit door middel van een analogie van een sinaasappel als wereldbol: ‘Probeer de schil maar eens volledig plat op tafel te leggen. Of je nou moet scheuren of rekken: vervormingen zullen optreden.’ Om de driedimensionale wereldbol toch op een tweedimensionaal vlak te projecteren, gebruiken cartografen verschillende wiskundige methodes. ‘Dit levert ontzettend veel verschillende projecties op’, vertelt Kraak. ‘Elk heeft zijn eigen inherente vervormingen.’ De cartograaf legt uit dat hierin verschillende categorieën zijn. Neem bijvoorbeeld de oppervlaktegetrouwe projecties. Bij deze kaarten is geprobeerd om, de naam zegt het al, de oppervlakteverhoudingen zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid te houden. Hierom zou op een oppervlaktegetrouwe projectie, zoals die van Gall-Peters, een continent als Noord-Amerika evenveel ruimte opnemen als op de daadwerkelijke wereldbol. Een andere categorie zijn de hoekgetrouwe projecties. Deze hebben die oppervlakte-eigenschap niet. Er wordt daarentegen juist geprobeerd om geen hoeken te vervormen. Elke kaart heeft dus net andere vervormingen en daardoor eigenschappen. De ene kaart leent zich daarom beter voor een bepaald doel dan een andere, zo legt Kraak uit. ‘Stel dat je landen met elkaar wilt vergelijken, dan kan je beter een oppervlaktegetrouwe projectie doen.’ Ter vergelijking is een hoekgetrouwe kaart beter voor navigatiedoeleinden, waardoor de Mercatorprojectie ook veel in de marine wordt gebruikt. Er is geen een kaart die de wereldbol voor alle doeleinden kan beschrijven. Kan de Mercatorprojectie dan niet gewoon blijven?

De Mercatorprojectie was een symbolisch middel in de koloniale strijd.

Hoewel elke kaart vervormingen bevat, heeft geen enkele kaart zo’n grote geschiedenis als die van de Mercatorprojectie. Gerardus Mercator, een zestiende-eeuwse cartograaf uit Vlaanderen, ontwierp zijn kaart voor navigatie op zee. ‘De hoekgetrouwheid van zijn kaart maakte het gebruik van een kompas erg gemakkelijk’, vertelt Henk van Houtum, hoogleraar Politieke Geografie aan de Radboud Universiteit. ‘Dat de oppervlakte vervormd raakte, was voor Mercator zelf geen probleem.’ Toentertijd was navigatie natuurlijk niet voor recreatieve zeiltochtjes, maar voor grootschalige zeevaart met imperialistische doeleinden. Daarnaast werd de projectie ook als symbolisch middel ingezet in de koloniale strijd. ‘De toenmalige Engelse koning wilde met deze kaart een politiek statement maken tegen de Spaanse hegemonie’, vertelt Luis Lobo-Guerrero, hoogleraar International Relations aan de Rijksuniversiteit Groningen, die onderzoek doet naar kaarten. De Spanjaarden liepen namelijk voor in de zeevaart: het omvaren van de aarde lukte de Britten pas zestig jaar later dan hen. ‘De Engelse koning gebruikte de Mercatorprojectie als grafisch instrument om deze omvaart uit te lichten’, vervolgt de hoogleraar. ‘De projectie is hierom een visualisatie van de strijd in het imperialisme.’ Met de toenemende expansie van het Engelse Rijk en diens politiek nam ook het mondiale gebruik van de kaart toe, legt Lobo-Guerrero uit. Van Houtum concludeert: ‘Het is in veel opzichten een koloniale kaart.’

Trage technologie en gemakzucht

De alomtegenwoordigheid van de Mercatorprojectie die zich tijdens de Engelse uitbreiding ontwikkelde, is vandaag de dag nog steeds terug te zien. Van Houtum verklaart: ‘Wanneer je eenmaal aan een systeem gewend bent geraakt, bestaat er de tendens om daarin te blijven hangen.’ Hierbij geeft de hoogleraar een vergelijking met het Engels als globale voertaal: ‘Zo is de Mercatorprojectie net als het Engels de conventie geworden. Daardoor is er een heel wereldbeeld opgebouwd waaraan ook politieke en commerciële belangen zijn gekoppeld.’ Kraak geeft nog een aanvullende verklaring: ‘Op het internet worden we door navigatieapps als Google Maps en Apple Maps haast gedwongen om de Mercatorprojectie te gebruiken.’ Volgens de cartograaf gebruiken deze techbedrijven de projectie om computationele redenen. ‘Op de Mercatorprojectie staan lengte- en breedtegraden loodrecht op elkaar. Dit maakt het mogelijk om de wereld in vierkantjes op te delen wat het veel makkelijker maakt om er mee te rekenen.’

‘Het is nalatig om dezelfde projectie vijfhonderd jaar later nog steeds te gebruiken.’

Hoewel de populariteit van de Mercatorprojectie dus verklaarbaar is vanuit een historische en technologische context, vatten sommige cartografen het aanhoudend gebruik op als laks. ‘‘Het gebruik was logisch in de zestiende eeuw toen de Mercatorprojectie vooral voor het navigeren op zee van belang was. Het is echter nalatig om dezelfde projectie vijfhonderd jaar later nog steeds te gebruiken’, zo stelt Van Houtum. Er zijn immers wel degelijk een boel andere projecties mogelijk als wereldkaart. ‘Een potentiële kandidaat hiervoor is de natural earth-projectie’, vertelt Kraak. ‘Die acht zichzelf als vrij neutraal.’ De in 2012 ontwikkelde kaart probeert namelijk niet op één categorie te focussen, maar op alle categorieën. Het resultaat is dat er geen extreme vervormingen zijn en slechts kleine vervormingen in elke categorie. Daarom is de natural earth-projectie goed voor een algemeen beeld, zo stelt de hoogleraar. Er zijn dus goede alternatieven, maar deze krijgen eigenlijk alleen aandacht in atlassen. ‘Google geeft wat dat betreft weinig opties’, vertelt Kraak. Het bedrijf wordt zich langzaam hiervan bewust en heeft sinds 2018 naast de platte Mercatorkaart dan ook een optie toegevoegd om de wereld als bol weer te geven. Van Houtum geeft een mogelijke reden: ‘Het is aannemelijk dat Google, na het nieuws uit Boston, een beschuldiging van kolonialisme probeerde te vermijden’.

Minder normen, meer projecties

Toch tonen veel apps slechts één projectie en dat werkt normaliserend, vertelt Lobo-Guerrero. Volgens de hoogleraar is dit problematisch, niet wegens de projectie an sich, maar omdat wij de kaart gaan beschouwen als de realiteit. ‘Kaarten zijn echter geen feiten, slechts projecties van de wereld’, zo stelt hij. Wanneer een kaart eenmaal wordt geaccepteerd als volledig juist, kan dat tot reële gevolgen leiden. Kraak geeft een voorbeeld hiervan: ‘Rusland is gigantisch op de Mercatorprojectie. Toen het tijdens de Koude Oorlog rood werd gekleurd, leek het plotseling een enorme bedreiging.’ Van Houtum concludeert: ‘Het moet daarom duidelijk worden dat een wereldkaart slechts een projectie van de wereld is, niet de wereld zelf’.

‘Kaarten kunnen laten zien hoe rijk de wereld is in haar diversiteit.’

Een mogelijk oplossing hiervoor is om dit idee te behandelen in het voortgezet onderwijs, al zijn de middelen daar beperkt. ‘’Dat zou bij het vak aardrijkskunde kunnen’, stelt Van Houtum. Een andere oplossing is om zowel online als in klaslokalen heel veel soorten projecties uit te stallen, zo stelt Lobo-Guerrero voor. Hiermee laat je zien dat er verschillende kaarten van de wereld mogelijk zijn met als gevolg dat men een kaart minder snel als feit aanneemt. ‘Daarnaast kunnen kaarten laten zien hoe rijk de wereld is in haar diversiteit’, vertelt de hoogleraar. Ter illustratie geeft Van Houtum een aantal voorbeelden. ‘In plaats van statische kaarten met landsgrenzen, kunnen we ook dynamische kaarten tonen waar natuur, het reizen van mensen of migratie centraal staat.’ De politiek geograaf moedigt ook kunstenaars aan om kaarten te maken. ‘Zo laat je op creatieve wijze andere projecties van dezelfde wereld zien.’ 

Het is dus bovenal belangrijk om meer verrijking in het kaartenlandschap te laten zien en minder normaliserende kaarten. Daarvoor hoeft de Mercatorprojectie niet in zijn volledigheid te verdwijnen, maar er mag wel bij stil worden gestaan dat de kaart geen monopolie heeft op de projectie van de wereld. Laten we dus ook nieuwe perspectieven op de kaart zetten. ANS

Laat een reactie achter

Gerelateerde artikelen