De Nederlandse vertaling van de prikkelende, nieuwe essaybundel Over vrijheid – in kunst, seks, drugs en klimaat, is verschenen. Cultuurcriticus Maggie Nelson weet in vier essays op een gelaagde en genuanceerde manier thema’s uit te diepen die de lezer uitnodigt zichzelf te bevrijden van vastgeroeste denkbeelden.
Nelson verwierf internationale bekendheid met haar genderbending memoires annex essay, De Argonauten, over onder andere queer moederschap, psychoanalyse en kunst. Dit zijn onderwerpen die ook in de hoofdthema’s van haar nieuwste essaybundel weerklank vinden. In Over vrijheid belicht ze wringende debatten in de kunstwereld, de nasleep van de seksuele ‘bevrijding’, de paradox van vrijheid, drugs en verslaving, en behandelt tot slot de betekenis van vrijheid op een aftakelende aardkloot.
Een gelaagde valkuil
Over vrijheid neigt naar een traditionele essaybundel, gestoeld op wetenschappelijke wetenswaardigheden en filosofische werken. Een kracht van het werk is dat Nelson aan de hand van meerdere denkers en perspectieven de thema’s belicht. Deze variatie aan invalshoeken geeft het boek een rijke gelaagdheid. Nelson duidt het discours over vrijheid vandaag de dag allereerst op talig vlak à la Wittgenstein. Volgens Wittgenstein wordt de betekenis van een woord gevormd door het gebruik ervan in de taal. Vervolgens voorziet ze de thema’s aan de hand van historische en culturele wortels van duiding.
Nelson blaast hiermee soms te hoog van de ivoren toren.
De stortvloed aan denkers en hun vakjargon vormt echter ook een valkuil. De opeenstapeling daarvan doet, ondanks de kundige vertaling van Hoekmeijer, af aan de leesbaarheid van het werk. Een daarop voortbordurende kanttekening is dat Nelson lijkt te veronderstellen dat dit tot algemene voorkennis behoort, wat niet zo is tenzij je je begeeft in een universitaire of culturele niche. Zo noemt ze onder andere begrippen uit de leer van filosoof Hannah Arendt en Michel Foucault. Ze wekt hiermee de interesse, maar er volgt geen nadere uitleg. Nelson blaast hiermee soms te hoog van de ivoren toren, terwijl haar werk voor een groot deel draait om de frictie tussen (on)vrijheid en inclusiviteit.
Prikkelende verboden kritiek
Het werk is enorm prikkelend omdat Nelson prangende maar wringende kwesties niet schuwt, maar juist aangrijpt door middel van recente, invoelbare anekdotes. Onder andere kwesties als het slavernijverleden, de aidsepidemie, queer moederschap en voortplanting op een degenererende aarde. Zo noemt ze het werk Open Casket van witte kunstenares Dana Schutz dat Emmett Till in zijn doodskist afbeeldt. Till is een 14-jarige Afro-amerikaanse jongen die in 1955 is gelyncht in Mississippi. De hamvraag was of een witte kunstenares een pijnlijk onderwerp uit de zwarte geschiedenis mag afbeelden. Er ontstonden rellen en er werd door de zwarte kunstgemeenschap opgeroepen het werk weg te halen. Nelson merkt terecht op dat in zulke debatten vaak een verkeerde uitgangspositie wordt gekozen waarbij een kritische reactie wordt verward met een verbod. In dit geval wordt geëist het werk te verbannen uit het museum. Hiermee wordt de inhoudelijke discussie vermeden en de critici de mond gesnoerd.
Het werk is prikkelend omdat Nelson wringende kwesties niet schuwt, maar juist aangrijpt.
De onvrijheid van seksueel genot
Het uitblijven van een moraliserend oordeel is kenschetsend voor Over vrijheid. De kracht van Nelson zit in het scheppen van een veilige ruimte voor verwondering en radicale vrijheid van denkbeelden. Ze voorziet de lezer van een genuanceerde, historische en nauwkeurig geformuleerde context, maar geeft geen finaal oordeel. Hiermee nodigt ze de lezer uit om op een geïnformeerde manier eigen, wellicht rechtlijnige, overtuigingen te verrijken met nuanceringen. Dit blijkt het sterkst uit het hoofdstuk De ballade van seksueel optimisme. Ze maakt hierin invoelbaar dat de term vrijheid in seksuele activiteiten is geproblematiseerd. Nelson schrijft dat met de #MeToo-beweging in het achterhoofd, het begrijpelijk is dat hoofdzakelijk vrouwen een retoriek van de seksuele bevrijding van de hand wijzen. Deze vrouwen hameren daarentegen op het seksueel geweld en de alomtegenwoordige asymmetrische machtsverhoudingen. Nelson kiest geen kant maar stelt dat het belangrijk is om hen niet alleen neer te zetten als slachtoffer, maar daarnaast juist ook te focussen op hun verlangens en hun genot.
Nelson schept een ruimte waarin denkbeelden naast elkaar mogen bestaan. Middels haar verfrissende, genuanceerde observaties door alle thema’s heen blijkt dat veel zaken omtrent vrijheid niet zwart-wit zijn, maar dat alle tinten daartussen gelijktijdig naast elkaar kunnen bestaan. Dit doet ze zonder hoog van de toren te blazen met een moraliserend oordeel, ondanks het vakjargon dit wel doet vermoeden. Nelson biedt in haar werk de ruimte voor meerdere perspectieven en geeft de lezer de vrijheid zelf een mening te vormen.