Waar je als onwetende leek begon met het kijken van de serie Game of Thrones beleef je twee weken later een existentiële crisis wanneer inmiddels je derde favoriete personage het met de dood moet bekopen. Hoewel je de personages nooit hebt gesproken, doorga je alle stadia van rouw. Waarom vormen we zulke hechte relaties met mediafiguren en wat zijn hier de gevolgen van?
Toen Youtuber Teske de Schepper aan haar driehonderdduizend volgers bekendmaakte dat zij in verwachting was, kon fan Hélène Koolhoven haar tranen niet onderdrukken. ‘Ik heb heel erg moeten huilen toen ik dat zag. Het voelde alsof ik hoorde dat een van mijn beste vriendinnen zwanger was.’ De twintigjarige student Nederlandse Taal en Cultuur aan de Radboud Universiteit (RU) begon op de basisschool met het kijken naar filmpjes van de influencer. De bekendmaking van de zwangerschap maakte veel bij haar los. Teske merkte dat dit voor meer fans het geval was. ‘De overweldigende en intieme reacties verrasten me’, vertelt ze. ‘Ook toen mijn vader in 2021 overleed, kreeg ik enorme steun van mensen die herkenning vonden en meeleefden. Dat is heel speciaal.’ Hélène besefte hierna eveneens hoe bijzonder deze band voor haar is: ‘Ik ben me ervan bewust dat zij mij niet kent, maar voor mij voelt ze als een vriendin.’ Zo volgde ze de relatie tussen Teske en haar vriend op de voet. ‘Om dan te zien dat ze een kind kregen, voelde als iets heel groots voor hen en daarmee ook voor mij’, vertelt ze.
‘Dit soort eenzijdige relaties worden parasociale relaties genoemd’, vertelt Monique Timmers, universitair docent communicatiewetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Dat zijn eenzijdige vriendschappen met mensen of personages die je alleen via media kent.’ Centraal hierin staat het gemedieerde contact, of dit nu via boeken of beeldschermen verloopt. Het lijkt een verbazingwekkend fenomeen. Ondanks dat Hélène Teske als vriendin ervaart, weet de YouTuber waarschijnlijk niet van haar bestaan en je favoriete personage uit Game of Thrones heeft überhaupt nooit voet op deze aarde gezet. Waarom gaan we dit soort relaties aan met mediafiguren en wat zijn hier de gevolgen van?
Wilson de volleybal
Aan de basis van parasociale relaties ligt het vermogen tot het vormen van relaties in het algemeen. ‘Het hebben van sociale relaties is een van onze basisbehoeftes’, stelt Marieke Wieringa, promovendus communicatiewetenschap aan de RU. Peter Bos, onderzoeker en pedagoog aan de Universiteit Leiden, vertelt dat dit voortkomt uit evolutionaire noodzaak. ‘Zonder ons vermogen om deze relaties te vormen zouden we ten dode zijn opgeschreven’, legt Bos uit. ‘Probeer maar eens een kind in leven te houden in de wildernis, dat gaat niet zonder de hulp van anderen.’
‘Probeer maar eens een kind in leven te houden in de wildernis, dat gaat niet zonder hulp.’
Doordat het verlangen naar relaties zo sterk is, kunnen we ook empathie voelen voor dieren en objecten, zoals huisdieren of knuffels. ‘Als iets twee ogen heeft, kunnen mensen er al snel iets bij voelen’, verklaart Wieringa. ‘Als ik een paar ogen op een fles plak en ermee ga gooien, ontstaat er al snel een gevoel van medelijden.’ Niet alleen kunnen we empathie voelen voor iets dat niet-menselijk is, ook kunnen we zo heuse relaties aangaan met niet-menselijke dingen. Wieringa illustreert dit aan de hand van de film Cast Away. Tom Hanks, die in zijn eentje is gestrand, vormt een band met een volleybal die hij een gezicht geeft en Wilson noemt. Wieringa: ‘Het is heel aannemelijk dat iemand dit zou doen. Je gaat de behoefte tot het vormen van relaties toch op de een of andere manier vervullen.’
Parasociale relatie
Anders dan bij Wilson, zijn parasociale relaties niet in je fysieke nabijheid aanwezig. Het contact is namelijk gemedieerd: je kent de ander enkel via een scherm of papier. De term parasociale relatie werd in de jaren vijftig geïntroduceerd tijdens de opkomst van televisie. ‘Mensen bouwden een band op met de nieuwslezer die hen iedere dag begroette’, vertelt Wieringa. Timmers legt uit: ‘Als je regelmatig in aanraking komt met een mediafiguur kan een parasociale relatie ontstaan.’ Wanneer je iemand een tijdje volgt of meerdere afleveringen van een serie ziet, kan je vaker aan deze persoon gaan denken. Timmers illustreert: ‘Misschien geef je deze persoon in je hoofd wel advies.’ De relaties zijn altijd gemedieerd, mentaal en eenzijdig: waar jij de ontwikkelingen in iemands leven nauwgezet volgt, weten zij niet van jouw bestaan.
Hoewel een parasociale relatie geen ‘echte’ sociale relatie is, is de ervaring hier niet van te onderscheiden. ‘Je weet heus wel dat Monica Geuze jou niet kent, maar de emotionele ervaring van vriendschap is nagenoeg identiek’, vertelt Timmers. ‘De relatie geeft je namelijk voldoening, gezelschap en het idee dat je wat aan de ander hebt.’ Zo ervaart Hélène een gevoel van vriendschap met Teske. ‘Ik heb een aantal vrienden die ik niet zo vaak zie en waar ik voornamelijk via sociale media contact mee heb’, vertelt ze. ‘Ik denk dat ik net zo veel waarde hecht aan die relaties als aan mijn relatie met Teske.’
‘Parasociale relaties zijn veel makkelijker aan te gaan en indringender geworden.’
De gronden voor het ontstaan van parasociale relaties zijn hetzelfde als bij sociale relaties. ‘In beide gevallen is sociale aantrekkingskracht de belangrijkste oorzaak’, licht Wieringa toe. ‘Je moet iemand echt leuk vinden om een vriendschap aan te kunnen gaan.’ Ook Teske ziet dit bij haar kijkers. ‘Ik denk dat we onbewust op zoek zijn naar gelijkgestemden om te volgen. Zelf ben ik best een introverte huismus en ik krijg vaak het gevoel dat mijn kijkers zich daarin herkennen.’
Sociale media
Parasociale relaties zijn door de opkomst van sociale media veranderd. Waar de nieuwslezer maar enkele keren per dag op het scherm verschijnt en Game of Thrones na acht seizoenen zijn einde kent, zijn influencers via sociale media dag en nacht zichtbaar. Ze tonen daarbij veel van wat zich in hun leven afspeelt. ‘Parasociale relaties zijn daardoor veel makkelijker aan te gaan en indringender geworden’, stelt psycholoog Jeannette Rijks. Bovendien kunnen mensen een bericht achterlaten en hier misschien zelfs wel een reactie of like voor terugkrijgen. ‘Dit versterkt het idee dat er sprake is van een tweezijdige relatie’, legt Timmers uit. Daarmee worden eventuele gevoelens van vriendschap bekrachtigd. ‘Ik schreef onder een video waarin Teske poëzie voorlas dat het leuk zou zijn als zij een bundel publiceerde, waar zij op reageerde’, vertelt Hélène. ‘Een paar jaar later verscheen die bundel daadwerkelijk. Het voelde heel leuk om te weten dat ik daar met haar woorden over had gewisseld.’
Relaties hebben invloed op ons doen en laten. ‘Je neemt nu eenmaal sneller iets aan van een vriend dan van een onbekende’, verklaart Timmers. Zo kan een mediafiguur die je anders nooit was tegengekomen een rolmodel voor je worden. ‘De ander kan in een heel andere wereld leven’, vervolgt de onderzoeker. ‘Dat kan inspireren om dingen vanuit een nieuw perspectief te bekijken.’ Dankzij het gevoel van vriendschap heeft de relatie invloed op je gedrag en meningen. ‘Wanneer je een goed rolmodel vindt, kan je daar ontzettend veel van leren’, stelt Rijks. ‘Dat kan een positieve invloed op je hebben.’
Parasociale relaties kunnen het gevolg hebben dat je jezelf afzondert.
Tegelijkertijd spelen influencers en adverteerders ook in op de vertrouwensband in deze parasociale relaties. Promotie via influencers werkt hierdoor bijzonder effectief. ‘Dat is het hele concept van influencer-marketing’, beaamt Teske. ‘Je hebt publiek dat geïnteresseerd is in wat jij zegt of aanraadt en hierop vertrouwt.’ Dit kan gaan over een bepaald product, maar ook over een bepaalde levensstijl. Denk aan je favoriete influencer die al sinds jaar en dag verknocht is aan HelloFresh, of Andrew Tate die aanzet tot een ultraconservatieve levensstijl. Op basis van de relatie vertrouw je het advies van het mediafiguur. ‘Je hebt de neiging daar niet tegenin te gaan’, verklaart Timmers. ‘Er is geen tegenargumentatie, dus je gaat met het advies mee. Dit mechanisme werkt heel sterk.’ Teske ziet het als haar verantwoordelijkheid daar zorgvuldig mee om te gaan: ‘Ik probeer enkel samen te werken met merken die ik zelf ook echt zou aanprijzen. Het is teleurstellend om te zien dat mensen die ik volg dat soms niet doen, al is het hun goed recht.’
Sociaal (in)capabel
Parasociale relaties mogen dan wel het gevoel van een sociale relatie verschaffen, ze zullen er nooit een worden. ‘Het deel van het brein dat zich bezighoudt met actief deelnemen aan sociale interactie wordt niet aangesproken’, verklaart Rijks. Je hoeft namelijk geen sociale input te leveren: in een parasociale relatie zal je nooit fysiek een gesprek of discussie aan kunnen gaan. Desondanks doet de ervaring anders vermoeden. ‘Je voert zelf weinig uit, maar er is wel een illusie van tweezijdigheid’, stelt Timmers. Deze illusie kan het gevolg hebben dat je jezelf afzondert en, in plaats van de deur uit te gaan om vrienden te spreken, urenlang vlogs bekijkt op YouTube. ‘Ieder uur dat je achter een scherm doorbrengt, besteed je niet aan een sociale relatie’, betoogt Rijks. ‘Wanneer je geen echte interactie aangaat, stagneert de ontwikkeling van het sociale brein.’ In extreme gevallen zou dat er volgens de psycholoog zelfs toe kunnen leiden dat je brein als het ware verkrampt: ‘Je verliest je sociale vaardigheden en bent niet in staat echte relaties aan te gaan. Dat kan eenzaamheid in de hand werken.’
Zolang deze afzondering niet plaatsvindt kan een parasociale relatie geen kwaad. ‘Tuurlijk is het raar dat iemand veel weet over mij en ik niks van diegene’, vertelt Teske. ‘Maar het leuke van sociale media is dat we toch een zekere mate van contact kunnen hebben.’ Ook de band die Hélène met de YouTuber ervaart, heeft volgens haar tot nu toe vooral voordelen gekend: ‘Ik keek weleens naar haar filmpjes op momenten dat ik me alleen voelde. Het voelt raar om te zeggen, maar dat gaf me het gevoel dat ze er voor me was.’
Dit artikel staat in ANS-krant 10.