Hoe integer is een politicus na het overtreden van zijn eigen normen, waarden en regels? Het is een vraag die in de media meermaals onder de aandacht is gekomen en vaak tot discussie over de positie van betrokkenen leidde. Recentelijk was dit het geval toen Ferdinand Grapperhaus tijdens zijn bruiloft de coronaregels brak. Wat voor gevolgen heeft een integriteitsaffaire eigenlijk op een politicus of een politieke partij?
Elke week verschijnen er nieuwsberichten over de twijfelachtige integriteit van een politicus. Het leidt vaak tot heftige discussies op sociale media, kamervragen en soms zelfs voorpaginanieuws. Een goed voorbeeld is de bruiloft van CDA’er Ferdinand Grapperhaus waar hij handenschuddend en knuffelend met zijn schoonmoeder te zien was. Het was opmerkelijk omdat de minister van Justitie en Veiligheid kort voor het uitkomen van de foto’s nog had verkondigd dat burgers aso’s waren als ze zich niet hielden aan zijn coronaregels. Ook politici die niet verantwoordelijk zijn voor wetten en regels kunnen in opspraak raken vanwege het overschrijden van maatschappelijke normen. Zo kwam Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet vorig jaar in het nieuws omdat hij antisemitische berichtjes had verstuurd.
Dit soort verschijnselen wordt jaarlijks opgenomen in de Politieke Integriteitsindex (PII). Deze is ontworpen door onderzoekers van de Vrije Universiteit (VU), de Erasmus Universiteit Rotterdam en onderzoeksjournalist Bart de Koning en verschijnt na samenstelling in de Volkskrant. In de index wordt het aantal integriteitsaffaires van Nederlandse politici opgenomen, wat in 2020 neerkwam op een totaal van 45. Het is opvallend dat de integriteitsschendingen het meest voorkwamen bij grotere partijen zoals de VVD en het CDA, zonder dat deze partijen daar electoraal voor hebben geboet. De kiezer schijnt zich dus niet zozeer te laten beïnvloeden door integriteitsaffaires. Wat is eigenlijk de invloed van integriteitsaffaires op de positie van politici?
Politieke reputaties en penibele repercussies
Als experts naar de definitie van integriteit wordt gevraagd, vallen er stiltes, wordt er gelachen en retorisch gevraagd hoeveel tijd je hebt. Integriteit is namelijk een begrip waarover nogal verschillend wordt gedacht, stelt Leo Huberts, emeritus hoogleraar Bestuurskunde aan de VU en mede-initiator van de PII. Om dat toch af te bakenen voor de PII geeft hij de volgende definitie: ‘Integriteit betekent dat iemand zich aan de geldende morele normen en waarden houdt. Met andere woorden: deugt iemands gedrag?’ In de PII worden integriteitsschendingen onderverdeeld in categorieën, zoals onder meer corruptie, fraude, onverenigbare functies, ongewenste omgangsvormen en wangedrag in de privésfeer. Daarbij benadrukt Huberts dat schendingen die in de index worden opgenomen affaires zijn: ‘Dat wil zeggen dat het gedrag van een politicus in de krant, radio, tv of sociale media tot forse discussie heeft geleid.’ In de PII wordt rekening gehouden met de mate waarin de schending in de publiciteit is gekomen. Het is dus geen onderzoek naar het daadwerkelijke voorkomen van schendingen.
Zware delicten komen niet voor in het Nederlandse politieke landschap.
‘In Italië zijn voorbeelden te noemen van politici die naar de gevangenis moesten door corrupte handelingen. Dat gebeurt in Nederland zelden’, aldus Koen Vossen, politiek historicus aan de Radboud Universiteit. Zware delicten en strafbare feiten komen volgens hem überhaupt bijna niet voor in het politieke landschap van Nederland. Dat maakt eenduidig onderzoek naar integriteit in Nederland lastig volgens de deskundigen. Die kleine schendingen kunnen echter wel grote gevolgen hebben voor de carrières van politici. Media kunnen de zaak immers alsnog relatief uitgebreid aan het licht brengen, wat vooral gebeurt tijdens de vorming van een nieuw kabinet. ‘Co Verdaas zou in 2012 staatssecretaris van Economisch Zaken worden in het kabinet-Rutte II, maar hij kwam al snel in opspraak vanwege onjuiste reiskostendeclaraties’, noemt Vossen als voorbeeld. Al eerder bracht de PVV Gelderland deze fouten aan het licht, maar pas toen Verdaas staatssecretaris werd, kwam de zaak in de schijnwerpers van de Volkskrant. De openbaringen kostten hem zijn politieke reputatie, baan als staatssecretaris en toekomst in de politiek.
Zwakkeren beschermen en stevig misbruiken
Los van wat de media ervan vinden, ziet Huberts ook een grote rol weggelegd bij leiders zelf in het voorkomen van affaires. Een ethisch leider zorgt er niet alleen voor dat er goede gedragsregels zijn, maar ook dat de regels worden nageleefd door de politici. ‘Waar je nu ook leider of voorzitter van bent, je moet altijd nagaan of er genoeg wordt gedaan om schendingen te voorkomen’, stelt Huberts. In Nederland is niet altijd sprake van zulk ethisch leiderschap binnen politieke partijen. Zelfs binnen de grootste partij bleef een integriteitsschending erg lang ongestraft. Jos van Rey, die VVD-politicus was, werd na een onderzoek van het OM uit de partij gezet wegens corrupt gedrag. Dit gebeurde echter pas na forse media-aandacht. Zo blijkt dat dit soort royementen in de politiek een laatste redmiddel zijn als een politicus zijn geloofwaardigheid is verloren.
‘Een christendemocraat met een buitenechtelijke affaire is niet erg integer.’
Een politicus verliest sneller zijn geloofwaardigheid als hij niet in lijn met de specifieke principes van de partij handelt. Dat was onder andere het geval bij Rob Oudkerk. De Amsterdamse wethouder van de PvdA trad in 2004 af nadat uit was gekomen dat hij drugsverslaafde prostituees op tippelzones bezocht. ‘Zoiets kun je echt niet doen als sociaaldemocraat’, legt Vossen uit. De PvdA staat voor het beschermen van de zwakkeren, medeplichtig zijn aan hun misbruik is juist het uitvoeren van het tegenovergestelde. Vossen voegt daaraan toe: ‘Een christendemocraat die het familieleven predikt en zich uitspreekt tegen websites als SecondLove, maar zelf wel een buitenechtelijke affaire heeft, is niet erg integer.’
Het wordt een ander verhaal als er niet duidelijk sprake is van hypocrisie. Een fout staat immers nog lang niet altijd gelijk aan een strafbaar feit. Een PvdA’er kan wellicht vanwege zijn normen worden afgekeurd voor het langsgaan bij een drugsverslaafde prostituee, voor een VVD’er ligt dat anders. Zij zijn dan namelijk niet hypocriet, maar hebben zich ook niet netjes gedragen. Het is in zulke gevallen lastig om mensen concreet af te keuren. Dat zie je veel in Nederland, waar politici zelden zo erg over de schreef gaan dat er sprake is van een misdrijf.
Integriteitsaffaires worden vergeten doordat er een filteringsproces plaatsvindt.
De corrupte wegen naar Rome
Volgens Huberts kunnen er ook weinig tot geen gevolgen zijn na een integriteitsschending. De VVD is daarom berucht, aangezien de partij zowel in de PII als in de verkiezingsuitslag vaak de eerste plek behaalt. Dat het gedrag bij de VVD toch door de beugel kan, ligt aan de ondernemerscultuur, aldus Paul Nieuwenburg, hoogleraar Politieke Filosofie aan de Universiteit Leiden. ‘Deze partij rekruteert disproportioneel veel partijleden uit de ondernemersklasse. Die mensen zijn qua sociaal netwerk volledig ingebed in het handelen van de bedrijfswereld, wat een andere leefwereld met een ander verwachtingspatroon is dan de politieke.’
Twijfelachtige zaken die in de bedrijfswereld niet aan de orde komen, kunnen in de politiek echter wel problemen veroorzaken. Zo is Europarlementariër Hans van Baalen in opspraak geraakt vanwege bijbaantjes in de auto-industrie. Hij zei deze baantjes vaarwel, maar kon dankzij het begrip van alle ondernemers binnen zijn partij zijn politieke functie wel behouden.
Dat een partij niet met een politicus afrekent, kan dus liggen aan de cultuur, vertelt Vossen, maar ook aan coulance van haar stemmers. ‘De kiezer vindt integriteit niet altijd belangrijk in het stemhokje’, stelt hij. Wybren van Haga behaalde bijvoorbeeld bijna de helft van de stemmen voor Forum voor Democratie deze verkiezingen, ondanks dat de VVD hem een paar jaar geleden uit de fractie zette vanwege integriteitsproblemen. Kiezers stemmen dan alsnog op zo’n partij omdat ze de partijstandpunten belangrijker vinden. Volgens Nieuwenburg worden integriteitsaffaires in zulke gevallen vergeten doordat er bij kiezers een filteringsproces plaatsvindt. ‘De meeste mensen zijn onbewust heel goed in het wegfilteren van negatief nieuws. Dat doen ze onder meer door alleen een krant te lezen die hun mening bevestigt.’
Er zijn ook voorbeelden van politici die ondanks integriteitsschade op onvoorwaardelijke steun kunnen rekenen vanuit hun electoraat, zoals gebeurde bij Jos van Rey. Hij werd geroyeerd bij de VVD, maar wist in Roermond de verkiezingen te winnen met zijn eigen partij. Huberts verklaart: ‘De mensen kennen hem en vertrouwen hem daar.’ Het is niet opvallend dat dit vooral in Limburg gebeurt, een provincie die mensen volgens Vossen ook wel eens het ‘Italië van Nederland’ noemen. ‘Er is daar namelijk veel vriendjespolitiek’, stelt hij. De steun voor Van Rey staat symbool voor hoe lichtzinnig er met integriteitsproblemen in Nederland kan worden omgegaan. Dat neemt niet weg dat het politieke succes van Van Rey een uitzondering op de regel is. ‘Normaliter krijgt een politicus die lokaal in opspraak is geraakt minder stemmen’, vertelt Huberts. ‘Jos van Rey blijkt echter een uitzondering op de regel.’
‘We moeten scherp zijn op integriteitsschendingen, maar reëel blijven.’
Corruptie komt in Nederland dus maar weinig voor en omdat we het niet gewend zijn, neigen we die paar gevallen waar we mee in aanraking komen zwaar te beoordelen. De gevolgen worden bepaald door de context, de partijcultuur en de reputatie van een politicus. De bestraffing kan volgens de experts soms te hard zijn. Huberts sluit af: ‘We moeten scherp zijn op integriteitsschendingen, maar reëel blijven. Mensen maken fouten, ook politici. Wanneer ze dat beseffen, berouw hebben en boetedoening hebben gedaan, verdienen ze een tweede kans.’ ANS