Wie kent de collecties gejatte bierglazen, verstofte lp’s en koelkastmagneten niet? Waar koningen ooit jacht maakten op de meest bijzondere boeken, is tegenwoordig van alles te vergaren: van planten tot postzegels en Pokémonkaarten. Verzamelen zit in ons bloed, maar hoe onschuldig is dit fenomeen? ‘Als volwassene kijk je er toch anders tegenaan.’
Terwijl een Pikachu-mascotte bijna het loodje legt op deze tropische zondagmorgen, scharrelen meer dan duizend bezoekers langs alle kraampjes die verzamelbeurs Poké-Con te bieden heeft. De expohal in Houten is gevuld met talloze kaarten, knuffels en kleding, maar ook de rijen lege tafels worden al snel omringd door verzamelaars: hier kunnen zij hun kaarten ruilen. Een bezoeker kijkt grijnzend naar de enorme knuffels. ‘Aan pluchen begin ik niet’, lacht ze terwijl zij haar collectie kaarten op tafel legt. ‘Dan kom ik mijn huis niet meer in.’
Terwijl verzamelbeurzen duizenden bezoekers trekken, barst Marktplaats van de collector’s items en is menig studentenhuis tot de nok toe gevuld met oude flesjes speciaalbier. ‘Een verzameling is een aantal door een rode draad gekenmerkte objecten’, vertelt Marika Keblusek, biblioloog en universitair docent Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Leiden. Deze objecten worden niet meer voor hun oorspronkelijke doel gebruikt. ‘Een postzegel uit een verzameling plak je bijvoorbeeld niet meer op een brief’, illustreert ze. ‘Je bewaart hem in een speciaal album of plekje op de kast.’ Waar dit ooit alleen voor de elite met tijd en geld was weggelegd, is verzamelen tegenwoordig voor iedereen toegankelijk. Wat drijft een verzamelaar en hoe onschuldig is het fenomeen?
Veelzijdig
De verzamelaar laat zich niet door één stereotype kenmerken. ‘Verzamelen is geen niche of cult’, vertelt organisator Pim van Valkengoed, alias Monkeloid. ‘Van kinderen tot volwassenen, er loopt hier van alles rond.’ Naast het maken van Pokémon-gerelateerde video’s op Twitch en YouTube, verkoopt Van Valkengoed sinds tweeënhalf jaar zelf ook kaarten via zijn bedrijf Pokemonkel. ‘Als twaalfjarige droomde ik ervan een eigen kaartenshop te hebben. Nu staat er een beurs met tweeduizend man’, vertelt hij trots. ‘Het is een beetje uit de hand gelopen.’
Van Valkengoed maakt deel uit van een lange traditie van verzamelaars. ‘We weten dat verzamelen overal ter wereld gebeurt en in de hele geschiedenis heeft bestaan’, stelt Keblusek. ‘In archeologische graven werden al verzamelingen van objecten teruggevonden.’ In de late middeleeuwen begon de verzamelaar echter pas stabiele verzamelingen op te bouwen, vaak vanuit een bewondering voor de natuur en Gods schepping. ‘Er was toen pas economische, politieke en militaire stabiliteit’, vertelt Jan Dirk Baetens, universitair docent Kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit (RU). ‘Het heeft weinig zin om iets te verzamelen als je stad ieder jaar wordt geplunderd.’
In- en uitsluiten
In de vroegmoderne tijd was het opbouwen van een verzameling, dat tijd en geld kost, haast uitsluitend weggelegd voor de hoogste klassen van de samenleving. ‘Vorstelijke verzamelingen waren vooral heel politiek gekleurd’, vertelt Keblusek. ‘Naast dat de vorst zich op een bepaalde wijze kon profileren met een verzameling, kon er ook een spel worden gespeeld tussen wie deze schatten wel of niet mocht aanschouwen.’ Een wunderkammer vormde een pion in zo’n machtsspel. Deze aparte kamer bestond uit allerlei kostbare planten, dieren en objecten. ‘Het vormde een soort afspiegeling van de wereld, waarmee men deze probeerde te begrijpen’, legt Keblusek uit. ‘Sommige ambassadeurs mochten de vorstelijke wunderkammer wel zien, anderen niet.’
Hoewel verzamelen vandaag de dag toegankelijk is voor een breder publiek, heeft het zijn sociale functie behouden. ‘Met een verzameling kun je mensen toelaten of uitsluiten’, vertelt Keblusek. ‘Je kunt dingen weggeven of ruilen, maar dat doe je niet met iedereen.’ Een bezoeker van Poké-Con vertelt: ‘Wij hebben elkaar via Pokémon leren kennen.’ De vier twintigers zijn afkomstig uit zowel Nederland als België en bezoeken gezamenlijk de beurs. Ze zijn niet allemaal even fanatiek maar vinden het vooral gezellig om de hobby te delen. Een van hen is een paar maanden geleden ‘overgehaald’ om te verzamelen. ‘Ik heb er niet zo veel kennis van als zij, hoor’, bloost hij.
Nostalgische exclusiviteit
De verzamelaar heeft bovenal een voorliefde voor de bijzonderste objecten. ‘Exclusiviteit vormt een groot deel van de verzamelpraktijk’, legt Baetens uit. ‘Hoe zeldzamer een stuk is, hoe liever de verzamelaar het wil hebben.’ Ook Tobias, student Nederlandse Taal en Cultuur aan de RU en verzamelaar van Nederlandstalige Disney-muziek, herkent zich daarin. ‘Wanneer ik weet dat er een kans is dat de muziek in zijn oorspronkelijke vorm uitsterft, wil ik de opname heel graag hebben.’ Met een indrukwekkende hoeveelheid aan kennis ratelt hij glunderend door over de geschiedenis van de Nederlandstalige muziek. Hij laat een cd zien waar Bambi op is afgebeeld. ‘Deze komt uit een serie die in eerste instantie populair was in Frankrijk’, vertelt hij enthousiast. ‘Alléén deze versie heeft alle Nederlandstalige liedjes van Bambi op één cd.’
‘Pokémon Go heeft meer aanhangers dan welke religie dan ook.’
De verzamelaar lijkt daarnaast gedreven te zijn door een zekere mate van nostalgie. Zo kreeg Tobias zijn eerste cassettebandje van zijn moeder en ruilden veel van de volwassen bezoekers van Poké-Con hun eerste kaarten op het schoolplein. Céline Hazeleger, masterstudent International Relations aan de RU, verzamelt Delfts blauw sinds ze twee jaar geleden ging samenwonen met haar vriend. ‘Bij mijn grootouders stonden altijd twee vazen op de kast’, vertelt ze gedreven. ‘Die hebben twee wereldoorlogen meegemaakt.’ Naast haar bewondering voor de geschiedenis en kwaliteit van het materiaal, besteedt Céline vooral aandacht aan de verhalen die deze bij haar oproepen. ‘Wanneer de vaas prenten bevat of hier de naam van de schilder op is geschreven, kan ik me daar een beter beeld bij vormen.’
Metamorfose
Verzamelaars hebben niet alleen hang naar het verleden, maar zijn ook sterk uit op de laatste trends. Zij worden al dan niet bewust gedreven door technologische ontwikkelingen. ‘De verzamelpraktijk richt zich heel erg op nieuwe ontwikkelingen’, vertelt Baetens. ‘Wanneer er een nieuw soort techniek of object beschikbaar is, wordt dit bovendien snel beïnvloed door commercie.’ In de negentiende eeuw werd het verzamelen van portretfoto’s bijvoorbeeld voor veel meer mensen toegankelijk, dankzij de uitvinding van fotograaf André-Adolphe-Eugène Disdéri. ‘Het was nieuw om foto’s te hebben van je dierbaren’, illustreert Baetens. ‘Mensen gingen de prenten actief verzamelen en uitwisselen.’ In de correspondentie uit die tijd is te lezen dat mensen elkaar vragen om een foto op te sturen van iemands moeder of kind. Ook foto’s van beroemdheden doen in die tijd de ronde. ‘De celebritycultuur kwam op’, vervolgt Baetens. ‘Er zijn hele albums ontwikkeld om de kaartjes in te bewaren.’
Het is dan ook weinig verbazingwekkend dat bedrijven de innovaties nog altijd gretig omarmen en aanmoedigen. De talloze technologische ontwikkelingen maken het bereik van de verzamelwereld groter dan ooit. Pokémon is hier een bekend voorbeeld van. Renato Saturnino is taxateur bij Heritage Auctions Europe en legt uit dat er dankzij nieuwe apparatuur veel meer Pokémonkaarten kunnen worden geprint. Er zijn namelijk legioenen spelers, maar ook het verzamelwezen wordt getrokken dankzij het verschijnen van nieuwe sets en versies. Zo werd er dit voorjaar nog de nieuwe uitbreiding Scarlet & Violet gelanceerd. ‘Pokémon is een high intellectual property met een gigantisch bereik’, vertelt hij. ‘Pokémon Go heeft meer aanhangers dan welke religie dan ook.’
Dankzij de vele ontwikkelingen is er rondom Pokémon een eigen economie ontstaan, met een groot bereik in prijzen en publiek. ‘Voorheen waren er voor het hoogste segment alleen Amerikaanse veilinghuizen’, vertelt Saturnino gedreven. ‘Nu is dat ook mogelijk in Europa.’ De meest exclusieve kaarten worden voor enkele tonnen tot miljoenen euro’s verkocht. Uiteraard is dat een unicum, maar ook de verzamelaar in Houten houdt zich actief bezig met de wetten van vraag en aanbod. Er zijn meerdere bedrijven aanwezig die de kaarten met een microscoop onder de loep nemen en een cijfer toekennen aan de staat ervan. Hoe hoger de grade, hoe meer de kaart waard is. De handelaars staan eveneens met hun telefoon in de hand: via websites controleren zij of er een eerlijke ruil plaatsvindt.
Is verzamelen voor iedereen?
Hoe normaal verzamelen nu ook lijkt te zijn, in de geschiedenis werd hier weleens de spot mee gedreven. ‘Verzamelen werd in de negentiende eeuw al door medici omschreven als het ziektebeeld collectomanie’, vertelt Baetens. ‘Je hebt teksten en romans over mensen die al hun geld besteden aan schilderijen of boeken.’ Ook vandaag wordt er af en toe gegniffeld om verzamelaars en is verzameldwang, hoarding, opgenomen in de DSM-5.
Ze kijkt naar een verwachtingsvolle kleuter die een pakje kaarten openmaakt.
Er wordt soms getwijfeld aan de onschuld van het verzamelen. Wordt de verzamelaar geen slachtoffer van de enorme bedragen die de ronde doen? ‘Eigenlijk leren we ze gewoon om te gokken’, zegt bezoeker Jamie terwijl ze naar een verwachtingsvolle kleuter kijkt die een pakje kaarten openmaakt. Ook voor de jongsten is het eenvoudig om te beginnen met verzamelen. ‘Daar kijk je als volwassene nu toch anders tegenaan. Misschien zou het een leeftijdsgrens moeten krijgen.’ Van Valkengoed erkent dat de tweedehands handel in kaarten nadelen heeft. ‘Vroeger waren die kaarten natuurlijk niets waard, terwijl er nu heel veel geld voor wordt betaald,’ vertelt hij. ‘Het is dubbel omdat ik kaarten verkoop maar tegelijkertijd met mijn video’s ook kinderen bereik.’
Rotte appels
Het groeiende bereik van de verzamelwereld heeft een keerzijde. Wanneer een object geld waard is, trekt dit ook rotte appels aan waar de hobbyist letterlijk de prijs voor betaalt. Verkopers verhogen de prijs als ze weten dat een verzamelaar interesse heeft. Op het moment dat exclusieve merch wordt gelanceerd, doen liefhebbers er alles aan om deze te bemachtigen. ‘Het haalt het slechtste in de mens naar boven’, stelt Jamie. Dankzij de aandacht voor de waarde van de Pokémonkaarten weten ook oplichters de weg naar de verzamelaar te vinden en schieten opportunistische bedrijfjes uit de grond. ‘Terwijl zij eigenlijk geen idee hebben van wat ze aan het doen zijn’, vervolgt Jamie geërgerd. Haar overbuurvrouw beaamt het gebrek aan passie: ‘Ze hebben de kennis niet.’
De meeste aanwezige verzamelaars lijken zich hier niet om te bekommeren. Terwijl de allerkleinsten staan te kwijlen bij de knuffels, maken de andere bezoekers een praatje met elkaar over de hitte, hun verzameling of hun verzamelende kroost. Stiekem wil iedereen een foto met Pikachu en, vooruit, anders maar met Monkeloid. ‘Het is het leukste om met enthousiaste mensen samen te komen. Gewoon plezier hebben, dat is het belangrijkste’, vertelt Van Valkengoed. En in de toekomst? ‘Tja…’ Er verschijnt een glimlach op zijn gezicht: ‘Een volle Jaarbeurs met twintigduizend man zou wel heel dik zijn.’
Dit artikel verscheen eerder in ANS-krant 1.