Neuroloog Bas Bloem ontvangt dit jaar de Stevinpremie van 2,5 miljoen euro voor zijn onderzoek naar de ziekte van Parkinson. Hij vertelt wat bekend is over de ziekte, zijn eigen onderzoek, en het vervolgonderzoek dat hij met het geld gaat doen naar sport in relatie tot parkinson en preventie van de hersenziekte.
Op 17 juni werd bekend dat Bas Bloem, hoogleraar Neurologische bewegingsstoornissen aan het Radboudumc, de Stevinpremie ontvangt van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Hij is captain van een team dat onderzoek naar parkinson doet en zegt de prijs namens hen in ontvangst te nemen. Bloem is expert op het gebied van de ziekte van Parkinson en krijgt de premie voor drie onderdelen van zijn carrière: zijn promotieonderzoek over loop- en balansstoornissen, de ontwikkeling van nieuwe zorgmodellen zoals ParkinsonNet en zijn onderzoek naar de oorzaken van parkinson. De laatste jaren is hij samen met zijn team bezig met de preventie van parkinson en het geld van de premie gaan ze gebruiken voor onderzoek hiernaar.
‘Parkinson is een ziekte die niet spontaan in de natuur voorkomt’, vertelt Bloem. ‘Voor 1817 zijn er nauwelijks beschrijvingen van, maar tegenwoordig zijn er veel parkinsongevallen’, vervolgt hij. Bloem spreekt zelfs van een parkinsonpandemie: ‘Het is de snelst groeiende hersenziekte ter wereld.’ Uit onderzoek blijkt dat deze snelle stijging voornamelijk te wijten is aan omgevingsfactoren zoals pesticiden, chemische bestrijdingsmiddelen die in de landbouw worden gebruikt, en luchtvervuiling.
De ziekte van Parkinson
Parkinson is een hersenziekte die ontstaat doordat zenuwcellen in de zwarte stof versneld doodgaan. ‘De zwarte stof is een gebied in de hersenen waar zenuwcellen dopamine maken’, vertelt Bloem. ‘Deze cellen gaan dood omdat zieke eiwitten zich opstapelen in de hersenen’, aldus de neuroloog. Het gaat om eiwitten die de zenuwcel normaliter nodig heeft voor zijn functioneren. ‘Doordat de eiwitten verkeerd worden opgevouwen gaan ze klonteren en die geklonterde eiwitten zijn waarschijnlijk giftig voor de zenuwcel’, vervolgt hij. Nu blijkt ook dat die geklonterde eiwitten de zenuwcel kunnen verlaten, een andere gezonde zenuwcel kunnen binnendringen en die op hun beurt kunnen ziek maken.
‘Het tekort aan dopamine dat ontstaat doordat deze zenuwcellen doodgaan is een belangrijk onderdeel van parkinson’, aldus Bloem. Dopamine stelt zenuwcellen namelijk in staat om met elkaar te communiceren, waardoor onder andere beweging mogelijk wordt. ‘Parkinsonpatiënten krijgen daarom problemen met bewegen’, vertelt de neuroloog. ‘Ze worden stijf, traag en hebben moeite met lopen en de balans’, vervolgt hij. Deze motorische verschijnselen zijn volgens Bloem slechts het tipje van de ijsberg: ‘Parkinson zorgt ook voor constipatie, slecht slapen, dementie, slecht plannen en organiseren, en een verandering van de seksualiteit.’ Dopamine is daarnaast onze gelukstransmitter en zorgt ervoor dat we dingen als prettig ervaren. ‘Een tekort aan de stof kan daardoor zorgen voor een depressie’, zegt de neuroloog.
Omgevingsfactoren
In principe is parkinson een verouderingsziekte: hoe ouder je wordt, hoe meer zenuwcellen doodgaan. Desalniettemin blijkt uit onderzoek van Bloem dat het feit dat we gemiddeld steeds ouder worden de sterke stijging van het aantal parkinsonpatiënten niet kan verklaren. ‘Als we corrigeren voor het leeftijdseffect zien we nog steeds een forse groei van het aantal patiënten’, vertelt Bloem. Er zijn ook acht erfelijke factoren die het risico op parkinson verhogen, maar dat verklaart volgens de neuroloog hooguit 10 tot 15 procent van de parkinsongevallen.
‘Het wordt steeds duidelijker dat parkinson gelinkt is aan onze omgeving’, vertelt Bloem. Uit onderzoek blijken geografische verschillen te bestaan in het aantal mensen met parkinson. Deze variatie is te verklaren door aanwezigheid van landbouw en luchtvervuiling. ‘We zijn onze leefwereld in hoog tempo aan het vergiftigen met pesticiden en verontreinigende stoffen’, stelt de neuroloog. Zo blijft het gebruik van pesticiden sterk groeien. ‘Door deze ontwikkelingen hebben we te maken met een parkinsonpandemie’, vervolgt hij. De chemische bestrijdingsmiddelen komen op verschillende manieren ons systeem binnen. De gevaarlijkste weg is via inademing. Boeren en omwonenden lopen daardoor een groot risico op parkinson. Daarnaast krijgen we bestrijdingsmiddelen ook binnen via ons voedsel. Pesticiden zitten in niet-biologische groenten en fruit. ‘Het wassen van groenten en fruit helpt misschien deels, maar het zit ook in de voedingsmiddelen zelf’, vertelt Bloem. Daarnaast zijn pesticiden ook aangetroffen in vele andere producten, waaronder Franse wijn in Nederlandse supermarkten.
‘We denken dat de vergiftigingen een domino-effect hebben’, vertelt Bloem. ‘Het kan dat pesticiden de darmflora aantasten, waardoor infectieuze eiwitten ontstaan’, zegt hij. ‘Deze verkeerd gevouwen eiwitten kunnen zich vervolgens van de ene naar de andere zenuwcel verplaatsen en zo kan het via de nervus vagus, zenuw die onze darmen met de hersenen verbindt, in de hersenen terechtkomen’, aldus de neuroloog. Of pesticiden op deze manier dit domino-effect in gang zetten wordt onderzocht. Daarnaast zal Bloem samen met het RIVM en partners in Californië onderzoek doen naar zogenaamde ‘cocktails’ van deze chemische bestrijdingsmiddelen. ‘Er wordt altijd gekeken naar giftigheid van losse bestrijdingsmiddelen en het toelatingsbeleid in Europa is hierop gebaseerd’, zegt Bloem. ‘De realiteit is echter dat je wordt blootgesteld aan een mix van bestrijdingsmiddelen, een cocktail, en die combinaties kunnen al erg giftig zijn bij een hele lage dosering.’
Naast pesticiden is het oplosmiddel trichloorethyleen, dat wordt gebruikt in wasserettes en stomerijen, gevaarlijk. Ook afval dat door de metaalindustrie wordt gedumpt, is schadelijk voor mensen en verhoogd het risico op parkinson. ‘Stoffen in dat afval kunnen verdampen en worden ingeademd, wat giftig is voor de zwarte stof’, zegt Bloem. Ook luchtverontreiniging vergroot het risico op parkinson. ‘In de stad is de luchtvervuiling groter dan op het platteland, waardoor het wonen in de stad ook nadelen met zich meebrengt’, aldus de neuroloog.
Deze verschillende factoren versterken elkaar onderling en het risico op parkinson is een samenkomst van leeftijd, woonplaats, voedingspatroon, genetica en de blootstelling aan giftige stoffen bij je werk. Bloem denkt echter dat pesticiden de grootste invloed hebben: ‘In de Verenigde Staten worden de meest gevaarlijke stoffen, die in Nederland al verboden zijn, nog steeds gebruikt en daar groeit het aantal parkinsonpatiënten veel harder.’
Afremming en preventie
‘Uiteindelijk willen we helemaal van de pesticiden af, maar op korte termijn is dat niet mogelijk’, vertelt Bloem. Dit zou namelijk economische problemen opleveren en zorgen voor werkloosheid onder boeren. ‘Boeren zijn al het slachtoffer, want ze houden zich aan regelgeving en worden zelf het ergst getroffen door pesticiden’, zegt de neuroloog. Er wordt wel gezocht naar oplossingen: ‘Ik ben onderdeel van een groep die probeert om biologische alternatieven voor bestrijdingsmiddelen te introduceren’, vertelt Bloem.
Mensen kunnen ook zelf maatregelen nemen om het risico op parkinson te verminderen. ‘Ik raad het aan om biologische producten te eten als je je dat kan veroorloven’, zegt Bloem. Ook helpt het volgens hem om een mediterraan dieet te volgen. Dat is een dieet bestaande uit verse groenten en fruit, peulvruchten en noten en zaden. Daarnaast is het volgens Bloem goed om een paar koppen koffie per dag te drinken, niet te veel melkproducten te consumeren en niet in de buurt te gaan wonen van boeren die bestrijdingsmiddelen gebruiken.
Ook sporten kan helpen bij parkinson. Uit onderzoek van Bloem blijkt dat drie keer per week aerobe sporten, waarbij je moet hijgen, de symptomen onderdrukt en werkt als een ziekte afremmende therapie. ‘We weten ook dat mensen die hun hele leven hebben gesport een lager risico hebben op het krijgen van parkinson’, vertelt Bloem. Het is echter nog niet duidelijk of het om een oorzakelijk verband gaat. Met het geld van de Stevinpremie gaat hij samen met zijn team de eerste studie opzetten om te onderzoeken of sport inderdaad helpt om parkinson uit te stellen en wellicht zelfs te voorkomen.