In Tijdgeest wordt iedere editie het verleden, heden en de toekomst van de kijk op een fenomeen of ontwikkeling besproken. Deze editie: Westerse mannelijke schoonheidsidealen.
Als paddenstoelen schieten ze uit de grond: filmpjes van gespierde mannen die je, al dan niet financieel gemotiveerd, de sportschool in proberen te lokken. Je feed staat er vol mee, maar tegenover elke fitfluencer op TikTok staat ook een foto op Instagram van een man in bloemetjesblouse, pronkend met zijn gelakte nagels. Ze volgen alle twee een hedendaags mannelijk schoonheidsideaal, al verschillen ze in uiterlijk als dag en nacht. Hoe zag dit ideaal er in het verleden uit en hoe zal het zich in de toekomst gaan ontwikkelen?
Verleden: Van saai naar fraai
‘Mannen hoefden eigenlijk weinig te doen aan hun uiterlijk in de vroege 20ste eeuw’, vertelt Anneke Smelik, hoogleraar Visual Culture aan de Radboud Universiteit (RU). Volgens haar heeft dit te maken met de toen heersende machtsverhoudingen: ‘Mannen stonden heel duidelijk bovenaan in de hiërarchie van man-vrouwverhoudingen en konden het zich daarom veroorloven om niet aan hun uiterlijk te denken.’ Een schoonheidsideaal voor het mannelijk lichaam bestond simpelweg niet. ‘De aantrekkingskracht van mannen was geld’, vertelt Smelik. Dit leidde ertoe dat mannen in de vroege 20ste eeuw gekleed gingen in een simpel, verhullend pak.
In de daaropvolgende decennia werd het mannelijk lichaam langzaam maar zeker onthuld en ontstond er een lichamelijk schoonheidsideaal. Bodybuilding, dat opkwam als beweging in de marge van de jaren dertig, kreeg in de jaren vijftig en zestig meer aandacht in de mainstream cultuur. ‘Vanaf deze tijd zie je dat fitness en bodybuilding populair worden en dat bodybuilders publieke figuren worden. Een goed voorbeeld hiervan is Arnold Schwarzenegger’, vertelt Looi van Kessel, docent Cultural Studies aan de Universiteit van Leiden. Doordat deze bodybuilders zo bekend werden, werd dit lichaamsideaal gepopulariseerd. Als gevolg hiervan was de alledaagse man steeds meer in de sportschool te vinden.
In de subculturen ontstond juist een adoratie voor vrouwelijke mannen.
Waar in de mainstream samenleving de ideale gespierde man opkwam, ontstond er in subculturen juist een adoratie voor vrouwelijke mannen. Beroemdheden begonnen in de jaren zeventig en tachtig namelijk steeds meer te spelen met vrouwelijkheid volgens Van Kessel. Artiesten zoals David Bowie, Boy George en Freddie Mercury begonnen te experimenteren met make-up en vrouwenkleding. Mannelijke fans van deze artiesten namen dit als inspiratie en begonnen hierdoor zelf met vrouwelijkheid te experimenteren. ‘Het zijn beroemde mannen die beginnen met het dragen van nagellak. Hierdoor is de drempel om dit ook te doen voor andere mannen lager’, vertelt Liedeke Plate, hoogleraar Culture & Inclusion aan de RU.
‘De feminisering van deze artiesten zorgde voor enige backlash vanuit de samenleving, maar ze werden wel ongekend populair’, zegt Van Kessel. De door Bowie en Mercury opgeworpen speling met vrouwelijkheid leidde tot de opkomst van de ‘metroman’ in de mainstream van de jaren negentig, volgens Van Kessel. Dit was een man die er goed uit wilde zien door mee te gaan in modetrends en daarnaast heteroseksueel was. Door het onderstrepen van zijn heteroseksualiteit zette de metroman zich af tegen het homoseksuele beeld van Bowie en Mercury. Dit schoonheidsideaal werd ook gerepresenteerd in de media: denk aan voetballer David Beckham en zanger Brandon Flowers.
Heden: Zowel gespierd als versierd
Het uiterlijk van de man is in het heden veel belangrijker geworden. Dit is deels uit het metroman-fenomeen gegroeid en komt daarnaast voort uit verschuivende machtsverhoudingen tussen man en vrouw. Smelik: ‘Doordat vrouwen economisch onafhankelijker zijn geworden kunnen zij hun partners selecteren op uiterlijk in plaats van financiële stabiliteit.’ Als gevolg hiervan moeten mannen zich steeds meer gaan onderscheiden van de rest. ‘Dit vertaalt zich voor de hedendaagse man bijvoorbeeld in modebewustzijn en het gebruik van nagellak of huidverzorgingsproducten’, stelt zij.
Deze behoefte aan differentiatie in uiterlijk laat zien dat allerlei soorten mannen een mooie man kunnen zijn. ‘Het interessante aan deze tijd is dat er door het internet en sociale media een toenemende pluriformiteit aan schoonheidsidealen ontstaat’, aldus Van Kessel. Hij verklaart dat dit voortkomt uit algoritmes die een bubbel creëren voor de gebruiker, waarbij diegene steeds meer dingen te zien krijgt die hij zelf leuk vindt. ‘Zo krijgt iedereen verschillende ideeën voorgeschoteld over hoe mannelijkheid en vrouwelijkheid zouden moeten worden ingevuld’, stelt Van Kessel.
Via sociale media is het dominante ideaal van de witte gespierde man dwingender geworden.
Dit betekent echter niet dat alle schoonheidsidealen even zwaar wegen. ‘Ondanks dat het idee van een schoonheidsideaal pluriformer is dan dat we ons vaak inbeelden, worden al die schoonheidsidealen ook gespiegeld en vergeleken met de dominante norm’, aldus Van Kessel. Dit ideaal blijft volgens hem dat van de gespierde witte man: ‘Ik denk dat dat een heel duidelijk dominant schoonheidsideaal is in onze maatschappij. Het is precies dat ideaal dat via de media ons wordt voorgeschoteld. Dus in films en reclames, maar ook op sociale media.’
Via sociale media is het dominante ideaal van de witte gespierde man steeds dwingender geworden. ‘Dat komt deels doordat we op het internet van alle kanten worden geconfronteerd met lichamen waarvan ons wordt verteld: ‘jij moet er zo uitzien om begeerlijk te zijn’, stelt Van Kessel. Smelik legt uit: ‘Als je jong bent, is het moeilijk om je aan deze sociale druk te onttrekken. Ik denk dat het schoonheidsideaal veel dwingender is dan vroeger. Dat veroorzaakt veel onzekerheid. Hierdoor streven jonge mannen vaker naar het hebben van een begeerlijk lichaam, iets wat in recente jaren heeft geleid tot een ware opleving in fitnesscultuur,’ aldus Van Kessel. Dit heeft ook gevaarlijke kanten: ‘Er is de afgelopen jaren een enorme groei ontstaan in jongens met een eetstoornis.’
Toekomst: Nagellak of herenpak?
‘Er duiken steeds meer bewegingen op die tegen het dominante schoonheidsideaal ingaan, omdat er toenemend bewustzijn is over de druk die sociale media uitoefent’, legt Smelik uit. Dit is een trend die ze verder ziet ontwikkelen. Als voorbeeld hiervan noemt ze de relatief recent opgekomen body positivity-beweging, die ervoor zorgt dat bijvoorbeeld mannen met overgewicht steeds vaker als aantrekkelijk worden benoemd. Ook Van Kessel stelt dat er steeds meer tegengeluid komt tegen het dominante schoonheidsideaal: ‘Andere schoonheidsidealen binnen de samenleving worden geforceerd om zich te conformeren aan of zich juist af te zetten tegen die dominante norm.’
Het probleem met het dominante schoonheidsideaal is dat het op natuurlijke wijze bijna niet haalbaar is. ‘Ik vrees dat de populariteit van plastische chirurgie zal toenemen in de toekomst’, zegt Van Kessel. ‘Alle media die wij consumeren zit behoorlijk vol mensen die er fantastisch mooi uitzien, mede omdat ze supplementen gebruiken en waarschijnlijk ook chirurgische ingrepen ondergaan om aan dit schoonheidsideaal te voldoen.’ De toename van tegenbewegingen zorgt dus nog niet voor een afzwakking van het dominante schoonheidsideaal.
Plate verwacht dat de feminisering van de man door zal zetten.
Plate verwacht dat de feminisering van de man ook door zal zetten, mede dankzij de invloed van niet-westerse schoonheidsidealen. Deze worden hier steeds meer overgenomen door globalisering en technologisering. Plate legt uit: ‘Een van de dingen die heeft bijgedragen aan deze vrouwelijke vorm van mannelijkheid is bijvoorbeeld het fenomeen K-Pop in Azië, waar het gebruik van make-up door mannen al langere tijd is genormaliseerd.’ Ook dit leidt volgens haar tot meer pluriformiteit. ‘Die verschillende normen zorgen ervoor dat je meer diversiteit ziet in de schoonheidsidealen.’
Een minder voordehandliggende oorzaak van veranderende schoonheidsidealen zijn tijden van crisis. Denk aan de huidige economische crisis en oorlog in Europa, die invloed uitoefenen op het heersende schoonheidsideaal. Volgens Van Kessel kan dit betekenen dat de samenleving teruggaat naar de conservatieve, traditionele normen van het verleden, die veilig en vertrouwd aanvoelen. Zo werd er tijdens de crisis van de jaren dertig ook weer teruggegrepen naar de idealen van voorheen. Hieruit bloeide destijds de bodybuilding subcultuur, waarbij je de oude normen van fysieke arbeid terug zag. Ook nu ziet Van Kessel dit gebeuren. ‘Wat je nu ziet is een beweging die streeft naar het bevestigen van traditionele sociale normen, omdat deze nog als zeker en bekend gezien worden.’ Wie weet lopen mannen als gevolg hiervan over een paar jaar opnieuw in een verhullend pak, zonder nagellak.
Dit artikel staat in ANS-krant 3.