In Tijdgeest wordt iedere editie het verleden, heden en de toekomst van de kijk op een fenomeen of ontwikkeling besproken. Deze editie: Pornografie.
Terwijl de mensen om je heen volop daten en hartstikke verliefd zijn, zit jij eenzaam op je studentenkamertje. Het is Valentijnsdag en zoals elk jaar ben jij alleen. Het is onderhand een gewoonte geworden op deze dag: het klaarleggen van tissues en het openen van Pornhub. Achteraf voel je je een beetje beschaamd. Op de dag van de liefde heb jij namelijk genoten van bdsm-video’s. Als iemand vraagt wat je vandaag hebt gedaan, zeg je liever dat je zelfmedelijden hebt verwekt door een romcom te kijken. Al lange tijd heerst er een taboe op het bekijken van pornografie. Hadden mensen altijd al een negatieve associatie met pornografie en hoe zal dat in de toekomst zijn?
Verleden: trekken door de tijd
Vanaf het moment dat pornografie ontstond in de 17de eeuw, werd het gecensureerd door de staat en kerk. ‘In tegenstelling tot eeuwenoude erotische afbeeldingen met kunstzinnige doeleinden, is pornografie bedoeld om lust op te wekken’, definieert Inger Leemans, hoogleraar cultuurgeschiedenis aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het opwekken van lust ging in tegen de waarden van de instituties, waardoor zij het aan banden probeerden te leggen. Ondanks de censuur verspreidde pornografie door Europa, met Nederland als een van de grootste exporteurs. ‘Het was de seksshop van Europa’, lacht Leemans. Porno verscheen in veel vormen: ‘Naast teksten en afbeeldingen had je theaterstukken en liedjes’, noemt ze. Porno viel in de smaak bij het grote publiek: ‘Mensen namen dit gretig tot zich’, vertelt de hoogleraar. Er zat echter wel een dubbele moraal achter: ze durfden niet voor deze interesse uit te komen vanwege de censuur.
Pornografie werd niet alleen gecensureerd vanwege erotische elementen die tegen het kerkelijke moraal ingingen, maar ook vanwege de radicale, filosofische ideeën die pornografie ondersteunde. ‘Radicale filosofen stelden namelijk dat het lichaam los van de geest kon staan’, vertelt Leemans. ‘Lezers werden ondanks hun religieuze moralen opgewonden door porno. Dit was bewijs voor de claim dat het lichaam los van de geest kon bewegen’, duidt Leemans. Waar burgers veel interesse hadden in het lezen van porno, spraken de kerk en staat dus van een schande.
In de 18de eeuw kreeg de censuur in Nederland meer grip, wat als gevolg had dat Nederland zijn Europese marktpositie verloor. Pas tijdens de industriële revolutie in de 19de eeuw bloeide pornografie weer kortstondig op. ‘De meeste mensen konden lezen en hadden relatief veel geld’, verklaart Leemans. Dit konden ze uitgeven aan porno. Ondanks de grote vraag onder de burgers was de overheid beter in staat porno te reguleren, omdat porno voor het eerst een naam kreeg: ‘pornografie’. Hieronder vielen verschillende categorieën: van hard erotisch werk tot de romantische verhalen. ‘Daarvoor vielen porno, radicale filosofische ideeën en onkerkelijke gedachten onder één dakje. Nu porno een naam had, kon het apart worden aangepakt’, verheldert de hoogleraar.
Vanaf de 20ste eeuw reguleerde niet enkel de overheid pornografie, ook verschillende burgerbewegingen zorgden voor sociale controle. ‘Ze vonden dat ze kinderen moesten beschermen tegen de steeds extremere pornografie’, zegt Leemans. In de tweede helft van deze eeuw wortelde porno zich echter steviger in de samenleving, waardoor de censuur afnam. ‘Zo deed de Hoge Raad in 1970 de uitspraak dat de overheid niet meer mocht censureren op seksueel expliciete beelden’, vertelt Leemans. ‘Tijdens de seksuele revolutie normaliseerde porno bovendien in enkele kringen van de middenklasse’, stelt Linda Duits, media- en cultuuronderzoeker aan de Universiteit Utrecht.
Heden: Bezorgde jongeren
Met de komst van het internet ontstonden pornowebsites zoals Pornhub. ‘Ook de smartphone was een enorme ontwikkeling: tegenwoordig kan je overal en altijd naar porno kijken’, vertelt Duits. Bredere toegang leidt echter niet tot meer acceptatie van pornografie. ‘Het leidt juist tot heel veel zorgen over jongeren die toegang hebben tot deze enorme bibliotheek’, benoemt ze. Men vindt namelijk dat extreme vormen van seks worden getoond in pornovideo’s. ‘Dit wijkt af van vaginale penetratie, wat de norm is op dit moment’, legt Duits uit. Deze zorgen over dat jongeren beïnvloed raken door porno komen niet enkel van volwassenen, ook jongeren zelf maken zich druk. ‘Ze zijn bezorgd om elkaar en om kinderen die jonger zijn.’
Over het algemeen heerst er een negatief beeld over porno. ‘De laagdrempelige toegankelijkheid van porno heeft kennis over vrouwelijke seksualiteit kwaad gedaan’, stelt Ingeborg Beugel, journalist en maker van de serie Geloof, Seks & (Wan)hoop. Ze vertelt dat de leeftijd waarop kinderen naar porno kijken steeds lager ligt. ‘Ze hebben nog geen echte seksuele ervaring gehad en denken daarom dat wat ze in video’s zien echte seks is. Vervolgens doen ze dat na.’ Ze gaat verder: ‘Omdat porno steeds vrouwonvriendelijker is geworden, zie je dat meisjes dingen laten gebeuren die ze eigenlijk niet willen. Dat zien ze immers in porno.’ Bovendien hebben tieners minderwaardigheidscomplexen door onrealistische porno met extreme schoonheidsidealen en misinformatie over vrouwelijke orgasmes, zo stelt de journalist.
Spijtig bevestigt Duits het negatieve beeld dat rondom porno hangt in de maatschappij. De negativiteit komt volgens haar op allerlei verschillende manieren naar voren. ‘Mensen denken dat porno niet echt is en dat het een te makkelijke manier is om aan zelfbevrediging te doen. Volgens hen zou het beter zijn om je fantasie te gebruiken’, schetst Duits. Pornonegativiteit komt veel voor in de media. Ze geeft het voorbeeld van de NoFap-movement op sociale media. ‘Influencers kijken niet meer naar porno en zeggen daardoor beter gefocust te zijn. Daarmee zetten ze porno in een negatief daglicht’, noemt Duits.
‘Deze pornonegativiteit komt voort uit het taboe dat op masturbatie rust’, beweert Duits. Dit wordt door de maatschappij gezien als een lagere vorm van seks. ‘Als een stelletje samen naar porno kijkt om hun seksleven heter te maken, vinden mensen dat niet zo erg. Als een van de partners naar bed gaat en de ander porno gaat kijken omdat diegene het fijn vindt om nog even met zichzelf bezig te zijn, vindt men dat problematisch’, illustreert de onderzoeker.
Toekomst: Plaats voor pornopositiviteit?
Door de komst van vrouwelijke pornoregisseurs verwacht Beugel een toename van realistische porno op het internet: ‘Porno kan zo vrouwvriendelijker worden en recht doen aan de werkelijke seksualiteit van zowel vrouwen als mannen.’ Als porno seks realistischer zou weergeven, zouden de minderwaardigheidscomplexen van zowel jongens als meisjes volgens haar kunnen afnemen. Hierdoor zou de maatschappij positiever naar porno kunnen gaan kijken.
Bovendien kan educatie de blik op porno positiever maken. ‘Er zitten gevaarlijke consequenties aan het kijken van vrouwonvriendelijke porno. Jongeren moeten daarom leren dat pornografie anders is dan werkelijke seks’, stelt Beugel. ‘De overheid is volstrekt onverantwoord bezig door porno niet mee te nemen in seksuele voorlichting’, is ze van mening. Als porno onderdeel wordt van de voorlichting zouden kinderen volgens haar het verschil tussen echte seks en seks op het beeld leren kennen.
Pornografie zou bovendien kunnen worden opgenomen in de beweging die positiviteit rondom seks belangrijk acht. Door deze beweging wordt de laatste jaren al openlijker over seks gepraat, wat ook met porno kan gebeuren. ‘Veel feministen hebben aandacht voor sekspositiviteit’, vertelt Duits. Deze maatschappelijke beweging, die seksueel plezier meer naar voren wil laten komen, ziet onder andere kansen in het onderwijs. ‘Op dit moment is voorlichting vaak alleen een waarschuwing voor bijvoorbeeld zwangerschap en soa’s’, beredeneert Duits. ‘Ik hoop dat deze beweging positiviteit over porno ook meeneemt’, glimlacht ze.
Een positieve blik vindt Duits belangrijk omdat er een heleboel positieve effecten zitten aan het kijken van porno. Hier zou volgens haar meer aandacht voor moeten zijn. ‘Klaarkomen is fijn en goed voor je gezondheid’, legt Duits uit. Bovendien kan porno je helpen ontdekken wat je lekker vindt. ‘Dit is van groot belang omdat je problemen rondom communicatie en consent kunt voorkomen als je duidelijk kan aangeven wat je fijn vindt’, vertelt Duits.
Ze verwacht echter dat er voorlopig een negatieve sfeer rondom porno blijft hangen, zeker als het gaat om verschillende vormen van seks die afwijken van de norm. ‘Ik schat in dat de media een belemmerende rol spelen in het normaliseren van andere en verschillende seksvormen.’ Ze geeft als voorbeeld een nieuwsbericht over de toenemende populariteit van anale seks. ‘Deze populariteit wordt door de media gezien als een negatief gevolg van porno. Er wordt helaas nooit aangegeven dat het goed is om te ontdekken wat je lekker vindt.’
Dit artikel verscheen eerder in ANS-krant 7.