In Tijdgeest wordt iedere editie het verleden, heden en de toekomst van de kijk op een fenomeen of ontwikkeling besproken. Deze editie: Tatoeages.
Ooit kronkelde ze alleen nog onder de mouwen van zeelieden en misdadigers uit. Tegenwoordig wordt de tattoo door een veel bredere bevolkingsgroep op handen, voeten en een sporadische binnenkant van de lip gedragen. Met een verviervoudiging van het aantal tattooshops sinds 2009 en de toenemende normalisering van geïnkte lichamen lijken tatoeages onze maatschappij inmiddels op het lijf geschreven te staan. Is dit daadwerkelijk het geval of behoudt de ooit zo rebelse tattoo nog iets van zijn tegendraadse karakter en hoe ziet de toekomst eruit: zullen meer mensen de trend opprikken?
Verleden: Van identificatie naar identiteit
De meer dan vijfduizend jaar oude ijsmummie Ötzi bezat maar liefst eenenzestig tatoeages en ook Egyptische en Germaanse mummies hulden zich erin. Toch blijkt uit onderzoek dat het lange bestaan van de tattoo haar geen automatisch bestaansrecht heeft opgeleverd. Getatoeëerde lichamen werden namelijk in daarop volgende tijdperken geassocieerd met een lage maatschappelijke positie . Dit kwam onder andere door de onderscheidende rol die tattoos hadden in het markeren van slaven en misdadigers ten tijde van de Europese middeleeuwen.
Dit veranderde geleidelijk rond de achttiende eeuw, toen in verschillende Europese landen tatoeëren gangbaar werd voor zeelieden. Henri Beunders, emeritus hoogleraar Ontwikkelingen in de publieke opinie en schrijver van het boek Optocht der tattoos, beschrijft dat de tattoo niet langer een ongewenst brandmerk was. De tattoo ontsteeg nog niet zijn associatie met lage sociale status, maar onder de zeelieden veranderde wel het karakter ervan. Historische onderzoek toont aan dat het unieke samenspel van getatoeëerde ankers, zwaluwen en windrozen diende als identificatie bij verdronken lichamen. Daarmee was de afbeelding niet slechts een mooi plaatje. De verschillende afbeeldingen hadden namelijk vaste betekenissen, zo vertelt tattoeërder Merijn Verhees: ‘Schepen stonden voor schippers, American eagles voor vaderlandsliefde en een hart met naam voor een geliefde.’
Tatoeages werden ingezet in het gevecht voor vrouwenemancipatie.
‘Hoewel dit specifieke doel van identificatie voor de vastelanders verdween, bleven tatoeages ook voor de navolgers van zeelieden een belangrijk middel om uiting te geven aan identiteit’, zo vertelt Beunders. Hij doelt daarmee op de navolgers vanaf de jaren zestig, toen rebelse zangeressen als Joan Baez en Janis Joplin handen en voeten gaven aan de tattoo als onderdeel van de protestcultuur. De tattoo werd nog niet geaccepteerd en werd daarom genomen puur als vorm van provocatie. Tatoeages werden ingezet in het gevecht voor vrouwenemancipatie en, zo stelt Beunders, ‘vooral ook als protest tegen de ouderwetse, heersende machten’. Verhees vertelt daarnaast dat de betekenissen van de plaatje vanaf de jaren zestig tot aan de jaren negentig niet meer voorop stond voor het select groepje getatoeërden. Naast de tattoos als provocatie, namen liefhebbers tattoos ‘omdat ze het gewoon mooi vonden’.
Heden: Tatoeage-rage
Het startschot dat de popularisering van tattoos pas echt in gang zette, werd volgens Verhees ongeveer twintig jaar geleden afgeschoten door David Beckham: ‘Hij liet zich op een bepaald moment helemaal vol tatoeëren. Dat heeft het allemaal in een stroomversnelling gebracht.’ Popcultuur speelde hier een grote rol in. Zo noemt Verhees het ontstaan van televisieprogramma’s als Miami Ink, een realityshow over het reilen en zeilen van een tatoeagestudio. Daarbij kwam ook de waardering voor tattoos als betekenisdragers terug. Bekendheden begonnen te vertellen waar hun tattoos voor stonden en dat sloeg aan. ‘Een groot gedeelte van de mensen dat sinds een jaar of tien langskomt in mijn zaak, toen tattoos booming zijn geworden, vindt weer dat een tatoeage betekenis moet hebben’, vertelt Verhees. ‘Zij zien het een mooie manier om bijvoorbeeld een herinnering vast te leggen. Het esthetische gedeelte van een tattoo vinden zij minder belangrijk.’
Getatoeëerden willen uitdrukking geven aan hun uniciteit.
Ook Beunders ziet dat betekenis een belangrijke rol speelt in de tattoeagecultuur van vandaag de dag en spreekt zelfs van een ‘jacht op een betekenisvol bestaan’. Deze ‘jacht’ houdt volgens Beunders in dat mensen in onze huidige, individualistische samenleving massaal op zoek zijn naar betekenis om te laten zien dat ze iets voorstellen. Groot of klein, tattoos worden door hun dragers volgens hem vrijwel altijd ingezet om identiteit uit te dragen. Beunders: ‘Bevrijding van het autonome individu staat hierbij voorop.’ Door het nemen van een tattoo met persoonlijke betekenis willen getatoeëerden uitdrukking geven aan hun uniciteit. Een gevolg hiervan is volgens Beunders dat er tegenwoordig geen ruimte meer is voor kritiek op tattoos: ‘Eigenlijk durft niemand meer openlijk bezwaar te maken, want het is een uiting van identiteit.’
Door de toegenomen populariteit lijken tattoos inmiddels volledig genormaliseerd, maar dr. Margriet van Hek en dr. Roza Meuleman, beiden universitair docent Sociologie aan de Radboud Universiteit, plaatsen hier een kanttekening bij. Er lijkt namelijk nog altijd sprake van stigma’s rondom tattoos: Onderzoek laat zien dat mensen met tattoeages slechtere arbeidskansen hebben in de meeste sectoren dan mensen zonder tattoeages.
Toekomst: Blijvertje of toch door verleden getekend?
Van algehele acceptatie is dus nog altijd geen sprake. Onder hoger opgeleiden en hogere sociale klassen komen tattoeages nog steeds minder voor. Onderzoekers van Tilburg University voorspellen echter dat in de toekomst tattoos volledig genormaliseerd zullen zijn. Dit komt doordat tatoeages in sociale status zullen stijgen. Van Hek en Meuleman zien dit bij meer leefstijluitingen in het verleden: ‘Je hebt veel zaken die vroeger kenmerkend waren voor de arbeidersklasse of lage sociale statusgroepen en die nu normaal of zelfs enigszins elitair zijn, zoals jazzmuziek.’ Een proces dat ook voor tattoos lijkt te gelden: ‘Bankiers, artsen, politieagenten en Kamerleden hebben ook tatoeages.’ Hoe gangbaarder tattoos worden, hoe meer ze in sociale status zullen stijgen, en hoe groter de kans is dat ze blijven plakken.
Hoe gangbaarder tattoos worden, hoe meer ze in sociale status zullen stijgen.
De toekomst van tattoos valt of staat overigens niet alleen met de sociale status van de groep waarmee zij wordt geassocieerd, ook mode speelt een rol. Dit maakt het voorspellen van de toekomst volgens Beunders moeilijk: ‘Trends, die veranderen’. Als voorbeeld noemt hij tatoeages van Chinese tekens, die rond 2010 razend populair waren, maar inmiddels uit de mode zijn geraakt. Beunders spreekt hier echter over een trend binnen de tattoo-rage, maar hoe zit het met de tattoo zelf? Verhees: ‘Een tatoeage mag dan misschien een modeverschijnsel zijn, een tattoo blijft voor altijd zitten.’ Hoewel er tegenwoordig de optie is om tattoos te laten verwijderen, gaat dit niet zonder kosten of pijn. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de skinny jeans kunnen ze daarom moeilijk van het ene op het andere moment uit de mode raken. ‘Daarbij denk ik dat er nu een generatie kinderen opgroeit die bij hun zwaar getatoeëerde ouders denkt: dat is ouderwets, mijn ouwelui hebben dat.’ Kijkend naar Ajax valt Beunders op dat de lichaamsbeschilderingen van oud-spelers niet overgenomen worden door de jongeren generatie: ‘Die zijn clean.’ Wat vindt de tattooliefhebber van dit scenario? We trekken Verhees aan de sleeve. Hij zou graag zien dat tattoos inderdaad weer ondergronds gaan: ‘Als dat tegendraadse weer een beetje terugkomt in de tattoobranche, dan zou ik dat wel waarderen.’
Dit artikel verscheen eerder in ANS-krant 3.