Praat jij met een harde of zachte G? Het zojuist gearriveerde cohort studenten praat met allerlei verschillende accenten en dat kan wezenlijk effect hebben op de kansen die zij in het leven krijgen. Of dit positief of negatief uitpakt is contextafhankelijk. Hoe voltrekt deze ongelijkheid door accenten zich precies?
Wie rondloopt op de campus van de Radboud Universiteit (RU) hoort tongvallen uit allerlei uithoeken van het land. Een accent lijkt een effectloos gegeven maar uit onderzoek blijkt dat zowel het spreken met een accent als een dialect invloed heeft op iemands leven. ‘Mensen die in dialect spreken, hebben gemiddeld een lager salaris dan mensen die Algemeen Nederlands (AN) praten’, vertelt Jan van Ours, hoogleraar Toegepaste Economie aan de Erasmus Universiteit. Ook iemand die slechts een accent heeft en niet zoals bij een dialect een andere woordenschat gebruikt, kan benadeeld worden. ‘Bij het horen van een accent worden onbewust allerlei stereotypen op je geplakt’, vertelt Stefan Grondelaers, onderzoeker taalvariatie aan het Meertens Instituut Amsterdam en docent taalwetenschap aan de RU.
Iemand die geboren en getogen is in de Achterhoek heeft het plat proaten misschien wel met de paplepel ingegoten gekregen. Dit accent is dan moeilijk te verbergen en leidt ertoe dat iemand mogelijk te maken krijgt met allerlei vooroordelen van anderen gebaseerd op stereotypen die met die regio verbonden zijn. Studenten starten aan de universiteit met de verwachting allen een gelijke kans op een goede baan te krijgen. Hoewel iedereen hetzelfde diploma krijgt, kan de manier waarop iemand praat dus voor ongelijke kansen zorgen. Hoe voltrekt deze ongelijkheid zich en wat merken studenten hiervan?
(On)bewuste herkenning
Mensen verdelen zichzelf en anderen in allerlei groepen. Accenten kunnen hier een aanleiding voor zijn. De verdeling kan op basis van allerlei kenmerken worden gemaakt, bijvoorbeeld kledingstijl of het voetbalteam dat men steunt, maar dus ook iets als taal of accent. ‘Mensen zijn hokjesdenkers’, stelt Gijs Bijlstra, universitair docent Sociale en Cultuurpsychologie aan de RU. Hij legt uit: ‘Om onderscheid te maken tussen groepen zoeken mensen de meest opvallende aanwijzingen. Deze bepalen welk groeplidmaatschap wordt geactiveerd.’ Dit kan, zeker als iemand met een sterk accent praat, op basis van taal gebeuren.
‘Mensen zijn sneller positief over mensen die op henzelf lijken.’
In het geval dat twee mensen met hetzelfde accent praten, rekenen zij elkaar sneller tot hun eigen groep dan wanneer zij niet dezelfde tongval hebben. Dit heeft een positief effect op wat zij van elkaar vinden: ‘Mensen zijn sneller positief over mensen die op henzelf lijken, zoals leden van hun eigen groep, ook al zegt het groepslidmaatschap niet per se iets over de kenmerken van een persoon’, zegt Bijlstra. Hij vertelt dat zelfs iets onbenulligs als de kleur van een shirt deze invloed al kan hebben: ‘Er zijn in dat geval geen negatieve of positieve associaties met de kleuren maar toch zagen we dat mensen positiever waren over hun eigen groep dan over de andere groep.’ Dit werkt hetzelfde bij accenten.
Daarnaast geeft het hebben van eenzelfde accent al snel gespreksstof. Als er in de collegezaal iemand naast je zit die met hetzelfde accent spreekt, hoor je meteen dat jullie tot dezelfde subgroep behoren. Dit kan een aanknopingspunt zijn. Wanneer deze herkenning niet sterk tot uiting komt kan een accent een ander voordeel hebben. ‘Mensen vinden het opvallend dat ik een Vlaams accent heb, maar bovenal interessant’, vertelt de Vlaamse eerstejaarsstudent Alexandre Chardavoine over medestudenten die juist niet tot zijn groep behoren. ‘Dat is dan gelijk een gespreksonderwerp.’
Die bliksemse buitenstaanders
Voorkeur voor de eigen groep betekent ook een meer negatieve houding tegenover wat men niet tot de eigen groep rekent. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer een accent van de norm afwijkt. In dat geval is de spreekwijze namelijk opmerkelijk, wat ertoe kan leiden dat de luisteraar de spreker van het accent buiten zijn eigen groep plaatst. Dit kan plaatsvinden op de universiteit, waar de meeste mensen AN spreken. ‘Iemand die afwijkt van de standaard wordt negatief beoordeeld op onder andere de competentie, dynamiek en vriendelijkheid’, vertelt Frank van Meurs, universitair docent International Business Communication aan de RU. Teun Tielen, derdejaars student uit Limburg, vertelt over zijn ervaring met zijn accent. Hij heeft het gevoel dat mensen hem door zijn accent minder snel aanspreken. ‘Mensen praten minder graag met iemand die anders spreekt dan zij. Dit komt vaker voor bij mensen die Engels praten maar ook met een accent is dit de ervaring’, aldus Tielen.
‘Iemand die afwijkt van de standaard wordt negatief beoordeeld op competentie.’
Omdat je je identificeert met de groepen waar je deel van uitmaakt kan een accent, iets dat sterk verbonden is met de sociale groep, ook invloed hebben op je eigenwaarde. ‘Wanneer het algemene beeld van een groep positief is, is het fijn om je met die groep te associëren’, vertelt Bijlstra. Dan geeft dit groeplidmaatschap je namelijk een positief gevoel over jezelf. Zodra het een groep slecht vergaat, is het echter vervelend dat je onder die groep valt. ‘Dan proberen mensen daarmee om te gaan, bijvoorbeeld door positieve aspecten te benadrukken of zich naar een andere groep te bewegen’, aldus Bijlstra. Dat tweede is een stuk lastiger wanneer je een accent hebt. Wanneer N.E.C. een slecht seizoen speelt kan je altijd nog de vlag van je muur halen, maar een sterk Nijmeegs accent is lastiger te verbergen.
Survival of the stereotype
Door de groepsindeling aan de hand van accenten, heeft iemands tongval ook veel specifieke stereotypering tot gevolg. Iemand met een accent wordt allerlei kenmerken toegedicht die zijn verbonden aan de regio van herkomst. ‘Mensen doen dit vaak onbewust, ook al zijn ze nog zo beleefd’, vertelt Grondelaers. Bijlstra geeft verdere uitleg: ‘Daardoor kan het zijn dat mensen zich bijvoorbeeld net iets anders opstellen tegen iemand met een accent en op zoek gaan naar gedragingen die het stereotype bevestigen.’
Stereotypering op basis van accenten is ingebakken in onze genen.
Volgens Grondelaers komt deze snelle toekenning van kenmerken doordat het door de gehele menselijke geschiedenis heen als evolutionair voordeel diende. ‘Mensen kwamen in situaties terecht waar ze met veel stimuli tegelijkertijd moesten omgaan’, vertelt hij. ‘Ondanks de hoeveelheid prikkels moesten mensen toch snel beslissingen maken’, stelt Grondelaers. Dan is het voordelig om vlug een beeld van iemand te creëren, zelfs als dat beeld volkomen fout is. Bijlstra vervolgt de redenatie: ‘Dat bespaart een hoop energie. Stereotyperen is een handige manier om snel met weinig achtergrondkennis een interactie aan te gaan of een situatie in te schatten.’ Stereotypering op basis van accenten is dus ingebakken in onze genen.
Van vriendelijke Brabander tot stugge Groninger
Wanneer je met een accent spreekt kan je er door snelle stereotypering bekaaid vanaf komen. ‘Als je uit Limburg komt heeft dat nadelen en als je uit Groningen komt al helemaal’, vertelt Grondelaers. ‘Een Gronings accent wordt bijvoorbeeld in negatieve zin geassocieerd met landelijk, boers en stug’, vervolgt hij. Hij benadrukt dat wetenschappelijk onderzoek deze associaties heeft uitgewezen. Aan de hand van die stereotypen vormen mensen een beeld van de tegenspreker. Hij geeft een voorbeeld uit een van zijn projecten: ‘Tijdens een opdracht lieten wij deelnemers spraaksamples van mensen met accenten horen. Een respondent uit de Randstad verwachtte dat een meisje met een Achterhoeks accent waarschijnlijk niet haar weg kon vinden in Amsterdam en moeite zou hebben met de tram in Hilversum. In werkelijkheid betrof het een intelligente student aan de Technische Universiteit Twente.’ De proefpersoon oordeelde dus over deze student aan de hand van haar accent. Zelfs een Randstedelijk accent, wat vaak meer positieve associaties met zich meebrengt, blijft de nadelen niet gespaard. ‘Dit accent wordt geassocieerd met arrogantie’, aldus Grondelaers.
Tielen beaamt dat er stereotypen bestaan rondom zijn accent. ‘Mensen denken dat Limburgers minder slim zijn en PVV stemmen’, vertelt hij. ‘Daar worden wel eens grapjes over gemaakt’, aldus de Limburger. Tijdens zijn eerste dagen als student vreesde Chardavoine voor het stereotype dat zijn Vlaamse accent mee zou brengen. ‘Toen ik net in Nederland studeerde, was ik bang dat mensen me niet zouden mogen als ik met mijn accent zou praten. Ik dacht dat mensen me als een dom persoon zouden zien’, vertelt hij.
Of een accent positief of negatief wordt ontvangen, ligt aan de context.
Aan de andere kant zijn de vooroordelen die aan accenten kleven niet louter negatief. Zeker aan een Randstedelijk accent zijn voordelen verbonden. ‘Als je een Randstedelijk accent hebt, associëren mensen dat met een hoge opleiding en veel geld’, stelt Grondelaers. Hij verklaart dat dit komt doordat de Randstad het meest toonaangevende gebied is in Nederland en daardoor het meest prestigieus. In andere talen zie je deze voordelen ook bij accenten die geassocieerd worden met prestigieuze gebieden. Grondelaers vertelt dat de positieve vooroordelen echter niet enkel bestaan bij Randstedelijke accenten: ‘Zuidelijke accenten associëren we bijvoorbeeld met gezelligheid en feestelijkheid.’ Of een accent positief of negatief wordt ontvangen, ligt aan de context. Bijlstra legt uit: ‘Op het moment dat je aan een groep wordt herinnerd, wordt niet de gehele representatie van die groep in je hersenen geactiveerd maar enkel het gedeelte dat op dat moment belangrijk is.’ Dit kan je volgens Grondelaers bijvoorbeeld goed zien bij reclames. ‘Reclame over kaas wordt vaak met een noordelijk accent ingesproken, omdat we dat associëren met landelijk en duurzaam. Reclames voor feestsnacks worden ingesproken met een zuidelijk accent, omdat we daarbij een feestelijke connotatie hebben’, aldus Grondelaers.
Al met al verbindt de hokjesdenkende mens de manier waarop iemand praat aan stereotypen, wat positief of negatief kan uitpakken. Je taalgebruik kan je nieuwe vrienden opleveren of een goede baan, of je de wind in de zeilen wegnemen. Vooroordelen, hoe hardnekkig ze ook kunnen zijn, blijven veranderlijk. Dus wees je bewust van je eigen perspectief en vrees niet voor dat van anderen. Iet giet oan.
Dit artikel verscheen in ANS-krant 1 (J37).