Duizendpoten hebben maar tientallen poten, er zitten meer bacteriën in je mond dan er mensen op aarde rondlopen en als je je rechteroog sluit, kun je nooit over je rechterschouder kijken. In Wist je dat lees je weetjes waarvan je niet wist dat je ze wilde weten. Deze keer: Wist je dat de moeder van Karl Marx uit Nijmegen kwam?
Dat Nijmegen een linkse stad is, zal niemand zijn ontgaan. Al sinds de studentenprotesten van de jaren zeventig heeft Nijmegen de reputatie van een rood bolwerk. Ook het socialisme van Marx kent tegenwoordig een heropleving onder jongeren. De eerste schakel tussen Nijmegen en het communistisch gedachtegoed dateert echter al zo’n tweehonderd jaar voordat de Piersonrellen plaatsvonden. Nijmegen stond, vrijwel letterlijk, aan de wieg van het communisme. De moeder van Karl Marx, Henriëtte Presburg, was namelijk een geboren en getogen Nijmeegse.
Van Nijmeegse afkomst
Henriëtte Presburg werd te Nijmegen geboren in 1788 als dochter van een joodse textielhandelaar. ‘Henriëttes vader, Isaac Heymans Presburg, is vanuit Presburg, een bekende plaats met een grote joodse bevolking, naar Nijmegen getrokken’, vertelt Harm Kaal, politiek historicus aan de Radboud Universiteit. Hij was waarschijnlijk een bekend figuur binnen de joodse gemeenschap van Nijmegen. ‘Isaac had in de synagoge in Nijmegen een grote ceremoniële rol’, licht Kaal toe. Henriëttes moeder, Nanette Salomons Cohen, stamde af van een rijke handelaar. Het gezin Presburg genoot dan ook waarschijnlijk enige welvaart en aanzien. Henriëtte groeide op in de Nonnenstraat, vlak achter het gebouw waar tegenwoordig restaurant De Hemel is gelegen. Kaal: ‘In dezelfde synagoge aan de Nonnenstraat waar haar vader voordroeg, trouwde ze in 1814 met Heinrich Marx, de vader van Karl.’
‘Als Havana aan de Waal moet je toch minstens iets met Marx te maken hebben.’
Op familiebezoek
Na hun huwelijk verhuisden Henriëtte en Heinrich naar Trier, de uitvalsbasis van de familie Marx, waar zij zich bekeerden tot het protestantisme. Karl Marx werd geboren als het derde kind van het stel. ‘Marx zelf had geen sterke band met Nijmegen’, geeft Kaal toe. Het is bekend dat Marx in 1836 een keertje naar Nijmegen is gekomen om zijn oom Lion te bezoeken. Dit had deels financiële redenen. ‘Marx was vaak bij vrienden en familie aan het bedelen om geld’, vertelt Kaal. Henriëtte gaf Lion beheer over de erfenis na het overlijden van Heinrich. Ze deed dit waarschijnlijk om te voorkomen dat Karl zijn handen op zijn erfdeel zou krijgen. Ze was bang dat haar zoon het er achteloos doorheen zou jagen. Toen Lion naar Zaltbommel verhuisde, hoefde Marx niet meer naar Nijmegen te komen om zijn oom te bezoeken. Het is dus onwaarschijnlijk dat de grondlegger van het communisme nog vaker naar Nijmegen is gekomen, behalve wellicht op doorreis naar Zaltbommel.
Sporen in het heden
Wanneer deze band tussen Nijmegen en Marx aan het licht is gebracht, weet Kaal niet precies. ‘Maar ik kan me voorstellen dat er aandacht kwam voor deze geschiedenis vanaf de jaren zestig, toen Marx begon te worden vereerd door linkse studenten.’ Al met al is de link tussen Marx en Nijmegen mager, maar voor de stad niet betekenisloos. Lachend licht Kaal toe: ‘Als Havana aan de Waal moet je toch minstens iets met Marx te maken hebben.’
Tegenwoordig wordt een voorbijganger herinnerd aan deze geschiedenis door een plakkaat op een gevel in de Grotestraat: ‘Hier stond het ouderlijk huis van Henriëtte Presburg, de moeder van Karl Marx.’ De originele woning staat er niet meer, dus het plakkaat is geplaatst op de plek waar de familie Presburg ongeveer moet hebben gewoond. De gedenkplaat is aangebracht in 1983, honderd jaar na het overlijden van Marx. De synagoge waar de grootvader van Marx voordroeg staat nog altijd aan de Nonnenstraat. Het gebouw heeft vele verschillende functies gediend maar is sinds 2000 weer een synagoge, bijna twee eeuwen na het huwelijk tussen Henriëtte en Heinrich.
Wil je meer interessante weetjes lezen? Je vindt ze hier.