Duizendpoten hebben maar tientallen poten, er zitten meer bacteriën in je mond dan er mensen op aarde rondlopen en als je je rechteroog sluit kun je nooit over je rechterschouder kijken. In Wist je dat lees je weetjes waarvan je niet wist dat je ze wilde weten. Deze keer: Wist je dat sommige dieren hun zwangerschap uit kunnen stellen?
Schapen, vleermuizen, hermelijnen: wat hebben deze dieren gemeen? De wijsneus onder ons zou op dit moment zijn vinger opsteken, zijn bril rechtzetten en zeggen dat het alle drie zoogdieren zijn. Dat klopt, maar deze dieren hebben nog een andere, opmerkelijkere overeenkomst die hen van andere zoogdieren onderscheidt. Ze kunnen namelijk hun zwangerschap uitstellen, een talent dat mensen tot nog toe lastig kunnen repliceren. Op welke manier doen deze dieren dit en waarom?
Langerschap
‘Er zijn drie manieren waarop dieren zwangerschap uitstellen’, vertelt Marco Snijder, vrijwilliger bij de Zoogdiervereniging en ecoloog. ‘Sommige dieren slaan sperma op, anderen stellen de nesteling van de bevruchte eicel uit, en weer anderen stellen de bevalling uit.’
‘Bijna alle vleermuissoorten in Europa slaan bijvoorbeeld zaad op’, vervolgt hij. ‘Wanneer zij in augustus tot oktober paren, slaan de vrouwtjes het sperma op, waarna ze met hun winterkolonie in torpor gaan. Dat is een toestand waarbij onder andere de lichaamstemperatuur en ademhaling omlaag gaan. In maart en april vliegen de vleermuizen terug naar hun eigen kolonie, waarna de vrouwtjes zichzelf bevruchten met het opgeslagen sperma.’
‘Als je een schaap laat schrikken, kan het zo twee weken duren voordat de bevalling plaatsvindt.’
Hermelijnen, en vele andere zoogdieren, stellen echter niet de bevruchting van de eicel, maar de nesteling van de bevruchte cellen uit. ‘Hermelijnen paren in mei en juni. Dan wordt de eicel bevrucht, verplaatst deze zich naar de baarmoeder en gaat deze zich delen totdat er een blastocyste ontstaat, een klein, hol balletje. Daar komt een slijmlaagje omheen. In februari of maart gaat dat eraf en nestelt het blastocyste zich.’ Dit fenomeen wordt vaker gezien bij zoogdieren, zij het op andere momenten van het jaar en soms in andere fases van celontwikkeling. ‘Reeën, dassen en zeehonden doen dit bijvoorbeeld ook’, aldus Snijder.
Betreffende schapen en andere hoefdieren is de uitstelling van de zwangerschap een stuk simpeler. Die stellen namelijk niet de nesteling of de bevruchting uit, maar de bevalling. Gewoonlijk doen ze dat echter niet. ‘Ze doen dat alleen als ze worden bedreigd door een roofdier tijdens de laatste fase van de zwangerschap’, vertelt Snijder. ‘Als je een schaap dan laat schrikken, kan het zo twee weken duren voordat de bevalling plaatsvindt.’
Evolutiologisch
Een algemene reden waarom dieren hun zwangerschap uitstellen, is zodat zij de geboorte van hun jongen kunnen synchroniseren met een piek in voedselaanbod. Snijder vertelt dat dit in ieder geval bij reeën en vleermuizen het geval is. ‘In de winter is er voor reeën bijvoorbeeld niet genoeg eten voor de moeder om melk te maken en voor vleermuizen zijn er in de winter natuurlijk geen insecten.’ Daarom komen jongen dus in het voorjaar ter aarde, maar waarom vindt de paring dan zo vroeg voor de piek in voedselaanbod plaats? Snijder heeft een uitleg paraat: ‘De vleermuizen paren voor torpor, zodat er meer genetische diversiteit is. De winterkolonies zijn namelijk heel groot, maar de zomerkolonies relatief klein.’ Dat reeën paren in het najaar in plaats van de winter heeft een andere reden. ‘Doordat ze de hele zomer hebben kunnen eten, zijn ze op dat tijdstip het meest fit en dus vruchtbaar.’
‘Natuur heeft geen richting.’
Een uitgestelde zwangerschap kan echter ook louter evolutionair toeval zijn. ‘Natuur heeft geen richting’, stelt Snijder. ‘Er zit selectie op, maar geen plan. Soms doet een populatie iets waardoor gedrag in hun genen komt te zitten.’ Zo kan het bijvoorbeeld komen dat moeder natuur een vroeg paarseizoen bliefde, waardoor soorten werden genoodzaakt een manier te ontwikkelen om de worp uit te stellen. Dit is bijvoorbeeld bij hermelijnen het geval: ‘Hermelijnen paren toevallig in mei. Omdat de worp echter pas in april is, werden hermelijnen genoodzaakt hun zwangerschap uit te stellen.’ Een evolutionaire speling van het lot heeft bij hermelijnen dus tot grote gevolgen geleid. Op de vraag of wij mensen dit biologische kunstje ooit zouden kunnen nadoen, kaatst Snijder de vraag terug: ‘Waarom zou je dat willen?’