Precies een eeuw geleden schudden Britten, Fransen en Duitsers elkaar de hand: eind goed, al goed. De Eerste Wereldoorlog was eindelijk voorbij. Of toch niet? Historicus Robert Gerwarth vindt dit een problematische kijk op de geschiedenis. In zijn inspirerende boek The Vanquished: Why the First World War Failed to End, 1917-1923 benadrukt hij dat het door deze visie lijkt alsof het massale geweld abrupt eindigde. Inderdaad, aan het Westfront was het eind 1918 stil, maar in heel Oost-Europa, van Finland tot en met het Midden-Oosten, werd nog gevochten: nieuwe regimes werden met veel bloedvergieten gevestigd als direct gevolg van de conflicten van 1914-1918. Gerwarth neemt je mee naar dat vurig strijdgewoel en laat je kennis maken met een kleurrijk palet personages als de Hongaarse marxist Béla Kun of Hanns Albin Rauter, die later de hoogste SS’er in Nederland zou worden. Jonge staten als het onafhankelijke Polen en communistisch Rusland vlogen elkaar in de haren, terwijl het Westen, dat eindelijk in vrede zou leven, in die conflicten flink invloed probeerde uit te oefenen. Ook de grote verslagene, Duitsland, zette de strijd voort na 1918, nu tegen communisten en Joden: ‘the accusation that ‘the Jew’ had become a ‘slaveholder’ of the defenceless German people was very prominent‘, aldus Gerwarth.
Tekst: Dennis van der Pligt
Zelfde oorlog, andere oorlog
De conflicten die zich in 1917-1923 afspeelden waren wel anders van aard dan de confrontaties van de ‘klassieke’, ‘westelijke’ Eerste Wereldoorlog. Veel vaker waren het revoluties en burgeroorlogen, waarin tegenstanders als verraders en existentiële vijanden werden bestempeld. In veel hogere mate waren het oorlogen die gingen om het overleven van een nationaal of communistisch idee. Daardoor zou het geweld nog meer gericht zijn tegen burgers. Dit harde soort oorlog was kenmerkend voor de conflicten in het oosten. Het verhaal is dan ook diep gedrenkt in bloed, want Gerwarth grijpt iedere mogelijkheid aan om gruwelijke details te beschrijven. Met aangrijpende zinnen als ‘after the killings the executioners used explosives to destroy the bodies‘ serveert Gerwarth zijn lezers losse lichaamsdelen voor. Soms gaat hij helaas net iets te lang door, wat afleidt van hoe en waarom mensen precies tot deze daden komen.
‘Inmates of the infamous Cheka prison had their heads stuck into cages filled with hungry rats in order to extort information.’
De Eerste Wereldoorlog wordt met dit wredere karakter voorgesteld als geestelijke voorloper van de Tweede Wereldoorlog. Naast een geopolitieke en militair-technologische opvolger, is dat latere conflict een ideologische en mentale voortzetting van de ‘langere’ Eerste wereldoorlog zoals Gerwarth die beschrijft. Menig geschiedkundige beweert dit misschien al, maar door The Vanquished wordt dit argument sterker. Duitse groeperingen, zogenaamde Freikorps, probeerden zoveel mogelijk communisten en Joden uit te roeien in het Baltische gebied. Deze antisemitische traditie werd aan de lopende band voortgezet door de Nazi’s twee decennia later, soms door oudgedienden van deze organisaties. Toch moet opgepast worden voor de gedachte dat de Tweede Wereldoorlog een onherroepelijk en direct gevolg zou zijn van de voorgaande, alsof tussen 1923 en 1939 geen invloedrijke gebeurtenissen plaatsvonden.
Wereldoorlog van wereldbelang
Waarom doet dit ertoe? Hoezo zouden we naar een ander, ‘vollediger’ beeld toe moeten? In dit geval is de vraag stellen hem beantwoorden: door dit completere beeld wordt veel meer recht gedaan aan de term ‘wereldoorlog’. Het belangrijkste is dat we op deze manier meer erkennen dat volken in het oosten van het continent ook onderdeel zijn van deze geschiedenis. Daar was het conflict per slot van rekening begonnen met de moord op de Oostenrijkse kroonprins. Deze aanslag was op zichzelf al een onderdeel van de oostelijke conflicten die tenminste teruggaan tot 1912. Hierdoor worden historici van de strijd in het westen door Gerwarths boek terecht uitgedaagd om na te denken over andere strijdtonelen dan het Belgische en Franse. Fantastisch, want de historische ervaringen van het Westen hebben te vaak een bevoorrechte positie gehad.
Door de gedachtegang in The Vanquished kan de Eerste Wereldoorlog een gebeurtenis worden van de nazaten van alle deelnemers. Wat enigszins afdoet aan deze gedachte is dat Gerwarth de oostelijke conflicten wel afschildert als genocidaal, ook al lijkt dat terecht. In het westen bleef geweld vooral beperkt tot soldaten en bleven burgers vaak buiten schot. Desalniettemin probeerden Westerse grootmachten de keiharde gevechten en slachtingen in het oosten te sturen, ook na 1918. Deze revoluties en conflicten tussen nieuwe landen hadden dus eveneens een globale dimensie. De verbanden die Gerwarth legt, zorgen voor een bondig boek geschikt voor nieuwkomers op het vakgebied en doorgewinterde specialisten. Zo zet de historicus aan tot vernieuwend, verdiepend en verbredend denken over Wereldoorlog I.