Volgens Maarten van Rossem is de Amerikaanse democratie ziek en het land tot op het bot verdeeld. Toch denkt hij niet dat populisten als Trump te veel aanhang winnen onder bange burgers. ‘De politieke elite in Amerika zal de democratie uiteindelijk beschermen tegen woede en vage onrustgevoelens.’
Tekst: Auke van der Veen
Foto’s: Elise Talsma
Dit artikel verscheen eerder in het zesde nummer van ANS
De Faculty Club van de Universiteit Utrecht is een bekende plek voor Maarten van Rossem. Vertrouwd nestelt hij zich in een van de luie stoelen in de speciaal voor personeel ingerichte caféruimte van het statige Academiegebouw. 
Als bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de Verenigde Staten hield hij het in 2008 na negen jaar voor gezien, maar de attente ober weet nog dat hij Van Rossem thee moet voorschotelen. Deze service maakt de Amerika-kenner echter geen greintje minder kritisch. Terwijl de doos vol keuzemogelijkheden voor zijn neus zweeft, bestempelt hij direct alle mogelijke theesoorten voor zich op één na als ranzige troep. Net zo veroordelend spreekt hij vervolgens over zijn vakgenoten. ‘Wat die mensen zeggen over de huidige verkiezingen in Amerika, is allemaal sensationeel gelul over Hillary en Donald.’
Het zijn uitspraken zoals deze waardoor Van Rossem tot BN’er is gebombardeerd. Vanaf de jaren 80 verschijnt hij regelmatig op televisie, waar hij als meedogenloos Amerika-criticaster al snel een bekende kop werd in praatprogramma’s als Pauw en Witteman en De Wereld Draait Door. Steeds vaker verscheen hij ook in minder serieuze contexten op de buis, zoals vanaf 2012 als ludieke eenmansjury van de quizshow De Slimste Mens.
Ook is hij al acht jaar hoofdredacteur van zijn eigen glossy Maarten!. Zijn avonturen in het amusement maken hem echter geen mindere wetenschapper. Van huis uit is en blijft Van Rossem historicus, met een groot aantal publicaties op zijn naam op het gebied van de geschiedenis en politiek van de VS. De Nederlandse berichtgeving over de huidige Amerikaanse verkiezingen mag volgens hem wat wetenschappelijker worden aangepakt. ‘Een structurele aanpak met achtergronduitleg ontbreekt. Dat is absurd, ik begrijp er helemaal niets van’, zegt Van Rossem.
De huidige Amerikaanse democratie bestempelt de academicus als ziek, wat zich volgens hem tijdens de verkiezingen uit in het populisme van televisiegeile schreeuwlelijken. Terwijl Van Rossem ontspannen een paar kopjes rooibosthee wegslurpt, moppert hij over een volkomen verdeeld Amerika en hoe de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump hierin triomfeert.
Sukkelig stemvee
‘Ik ben al een hele tijd geleden opgehouden te kijken naar die flauwekul van de Republikeinse kandidaatsdebatten’, begint Van Rossem zonder te lachen. Net als in Nederland vindt hij dat ook in The Land of the Free de verkiezingen oppervlakkig aan de man worden gebracht. ‘De potentiële kandidaten staan elkaar allemaal uit te schelden en schreeuwen door elkaar heen. Ze hebben het over de afmetingen van hun penis; hoe diep kun je zinken?’ Volgens Van Rossem vinden de Amerikaanse burgers thuis het wel fantastisch om naar deze shows te kijken. ‘Het zit in de aard van mensen om vermaakt te willen worden. Zend een interessant programma uit over het Huis van Afgevaardigden en ik kan u garanderen dat binnen zes minuten het hele publiek is verdwenen naar de treurige, puberale klunzigheid van een show als De Lama’s. Mensen willen zelf niet nadenken, dat is een illusie.’
‘Mensen willen niet zelf nadenken. Dat is een illusie.’
Dit door Van Rossem als onnadenkend bestempeld stemvee wordt in Amerika voornamelijk vermaakt door Donald Trump, de grootste kanshebber voor de Republikeinse presidentskandidatuur. Deze man werd bekend met vele verschijningen op tv. ‘Trump is krankzinnig, of eigenlijk: hij is een variété-artiest, een televisiepersoonlijkheid. Hoe heeft hij zich gelanceerd? Door op de buis te zeggen dat alle Mexicanen verkrachters zijn.’
Het vermaak van Trump is misschien geen serieuze politiek, maar trekt volgens de historicus wel een hoop stemmen. ‘Via de weg van het entertainment kun je meer mensen aanspreken dan wanneer je echte politieke boodschappen verkondigt. De televisie is een massamedium, waarbij je gemakkelijk veel mensen kunt aanspreken die niet zelf nadenken. Slechts 30 procent van de bevolking in Amerika is hoogopgeleid. De gemiddelde kiezer is altijd een volstrekte randdebiel geweest.’
Een zieke democratie
Een vleugje enthousiasme sluipt in Van Rossems stem wanneer hij zich afvraagt of de huidige politiek in Amerika de invloed van televisie gaat overleven. ‘De logica van de moderne media is de logica van het populisme. Wie is in Nederland bijvoorbeeld de meest geliefde politicus? 
Een geblondeerde krankzinnige uit Venlo, die op televisie beweert dat er een heel groot hek om Nederland moet worden gezet. Hetzelfde gebeurt in de VS, want Trump maakt op de buis het idee groot dat er een muur moet worden gebouwd tussen de VS en Mexico.’
‘Het populisme is van alle tijden. Het is een ziekteverschijnsel van de democratie, dat wordt gegenereerd in tijden van crisis, angst en onzekerheid’, foetert Van Rossem. Volgens de historicus is de Amerikaanse democratie sinds de tweede helft van de jaren 70 ziek. Hij wijt dit voornamelijk aan de rechtervleugel van de Republikeinen, die vanaf toen steeds meer is gegroeid. ‘Het zijn voor een groot gedeelte oudere, blanke conservatieven, die zich grote zorgen maken over hun positie in de Amerikaanse samenleving. In de VS nemen minderheden als latino’s sterk in aantal toe. Het zal niet lang meer duren of de traditionele blanke Amerikanen zijn niet meer in de meerderheid, terwijl zij decennia bepalend waren voor de cultuur van het land.’
‘Je kunt niet zeggen dat Trump de nieuwe Mussolini is.’
Van Rossem benadrukt dat de groep rechtse conservatieven tegenwoordig vaak voor politici als Trump kiest. ‘Dit zijn vooral industriearbeiders, die merken dat de Republikeinse partij niets voor ze doet. Ze werden eerder gepaaid door allerlei culturele praatjes, maar merkten dat de partij uiteindelijk alleen opkwam voor de allerrijksten. Deze mensen zeggen nu ook: “De regering doet allemaal dingen waar wij tegen zijn en ons wordt maar één keer in de vier jaar naar onze mening gevraagd.” De populistische Trump benoemt hun ongenoegen, ondanks dat hij in feite zelf gewoon een kletsmajoor is die nooit goed heeft nagedacht over beleidsprogramma’s.’
Donald Mussolini?
Trump gaat soms ver in zijn uitspraken; hij retweette eind februari zelfs een citaat van Mussolini, dat een ander eerder online had gegooid. Liggen populisme en fascisme zo niet op één lijn? Van Rossem mompelt stellig van niet. ‘Het fascisme zoals wij dat kennen is, net als het nationaalsocialisme, gekoppeld aan een bepaalde historische periode. Een populist als Trump is misschien van alle tijden, maar je kunt niet zeggen dat hij de nieuwe Mussolini is.’
Met geheven wijsvinger benadrukt Van Rossem dat Trump echter wel degelijk autoritaire trekjes heeft. ‘Hij komt in de buurt van het fascisme. Bij elk mens, dus ook bij elke Amerikaan, bestaat een ongelofelijk verlangen naar autoritair leiderschap, een belangrijk aspect van fascisme. 
Trump voldoet aan dat verlangen als een stem die uit de TomTom komt en zegt: “Neem op de rotonde de derde afslag”.’
Van Rossem denkt niet dat Trump uiteindelijk een serieus gevaar zal vormen voor de Amerikaanse maatschappij. Hij ziet de politieke elite daar als de wakende beschermengel over de domme kiezers. ‘Het gegeven dat mensen van nature democratisch, verstandig en goed geïnformeerd zijn, is een totale illusie. Ze zijn altijd al dom geweest. Mensen stemmen op Trump uit woede en vage onrustgevoelens. De politieke elite in Amerika zal de democratie uiteindelijk wel beschermen tegen dit type sentimenten, waardoor het land – ondanks dat de democratie ziek is – niet volledig ten prooi valt aan een totalitaire dictatuur. Je hebt in Amerika namelijk stabiele instellingen als het Hooggerechtshof, de Senaat en het Huis van Afgevaardigden.’ Volgens Van Rossem zal het land dankzij deze tegenwerkende krachten nooit ten prooi vallen aan totalitarisme.
De Onverenigde Staten van Amerika
Van Rossem stelt dat Amerika totaal verdeeld is. Aan de ene kant plaatst hij de politieke elite, aan de andere kant de domme Trump-stemmer. Links staan de voornamelijk Democratische progressieven, rechts de veelal conservatieve Republikeinen. Een van de belangrijkste factoren die deze kloof vergroot, is volgens Van Rossem het geloof. ‘In de VS zijn veel meer mensen die serieus geloven dan in Nederland. Bij ons is het percentage mensen dat eens per week naar de kerk gaat 11 procent. In Amerika is dat 60 of 70 procent. Die mensen hangen zeer conservatieve, religieuze partijstromingen als de Republikeinse Tea Party aan.’ Het politieke strijdtoneel wordt dankzij religie alleen maar bloediger. ‘In Amerika is er een enorme strijd om het homohuwelijk en abortus gaande. Een groot, dommer deel van de bevolking wil daar nog steeds niets van weten.’
‘Voor veel conservatieve Amerikanen blijft Barack Obama een vieze vuile neger.’
‘Daarnaast blijft voor veel conservatieve Amerikanen de Democratische president Barack Obama natuurlijk wel een vieze vuile neger’, stelt Van Rossem met opgeheven wenkbrauwen, terwijl hij de impact van racisme in de VS benadrukt. ‘Amerika is door en door racistisch. Daar worden elk jaar een paar honderd jonge negers op straat doodgeschoten.’ De Amerikadeskundige wijt deze rassenwaan aan het oeroude gevoel van spanning tussen ‘ons’ en de vreemdeling. ‘Dit is van alle tijden. Als sociaal levende zoogdieren met een heel sterk gevoel voor groepsidentiteit hebben wij hier constant last van. In het steeds racistischer wordende Amerika is een zwarte president als Obama een volstrekt uniek figuur.’
Gekke Maarten
Door een zieke democratie en politieke verdeeldheid in de VS zijn de uitkomsten van de aankomende verkiezingen volgens Van Rossem moeilijk te voorspellen. Toch waagt hij een poging. ‘Hillary Clinton moet kunnen winnen; dat lijkt mij het meest realistische scenario.’ Waarom kan een Republikein als Trump geen president worden? ‘De blanke, jonge Amerikaanse man boven de 30 stemt vaker rechts. 
Hij moet het echter afleggen tegen een groeiende groep progressieven. Dit zijn vaak ook jonge Amerikanen, meestal van minderheden, maar ook blanken. Die groepen behoren tot de belangrijkste steungroepen voor de Democraten. Ook vrouwen stemmen in de VS vaker links, omdat zij in het algemeen minder geneigd zijn tot confrontatie. De Republikeinen maken liever ruzie dan de Democraten.’
‘Toch is alles wat we over de toekomst zeggen steeds weer een vorm van gokken’, nuanceert de historicus. Daar komt nog bij dat de Amerikaanse presidentsverkiezingen altijd compleet onvoorspelbaar zijn. ‘Een halfjaar geleden zei ik bijvoorbeeld dat Trump een strofiguurtje is en dat de partijen in Amerika na een tijdje wel serieus campagne zouden gaan voeren. Kijk eens hoe spannend het nu is.’ Van Rossem mag dan misschien vaststellen dat de Amerikaanse democratie ziek is en het land verdeeld, maar hij geeft ook toe nooit zeker te weten hoe de verkiezingen zullen aflopen. Alles is mogelijk bij de verkiezingen en zelfs als je gelijk hebt, kun je voor gek worden verklaard. ‘Stel je voor dat ik in het jaar 2000 had gezegd: “Bij de verkiezingen van 2008 zal het gaan tussen een vrouw, een neger en de bejaarde John McCain.”’ Met een grijns op zijn gezicht voegt hij toe: ‘Dan had iedereen gezegd: “Die Van Rossem, die is gek.”’