Het populisme is ongekend populair. De PVV van Geert Wilders staat hoog in de peilingen en Donald Trump wint in de presidentiële voorverkiezingen in de VS staat na staat voor zich. Waar komt het populisme vandaan, wat houdt het precies in en waarom zijn deze politici zo succesvol? ANS vroeg het Nijmeegs politiek historicus Koen Vossen.
Tekst: Tom Plaum
Foto’s: Bas van Woerkum
Populistische partijen en politici doen het goed in de westerse wereld. ‘Willen we meer of minder Marokkanen?’ en ‘kom in verzet!’ zijn gevleugelde uitspraken, waarmee Geert Wilders een groot deel van de Nederlanders achter zich weet te krijgen. In de peilingen is de PVV de grootste partij van Nederland met 35 tot 40 zetels. 
In de VS maakt de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump steeds meer kans om president van dat land te worden. In Duitsland legt de partij van Angela Merkel het af tegen een anti-immigratiepartij met populistische trekken tijdens de deelstaatverkiezingen.
De term populisme is moeilijk te definiëren, maar volgens de Van Dale betekent de term ‘(minachtend) neiging zich te richten naar de massa van de bevolking’. Hoe valt de opkomst van het succes van het populisme te verklaren?
Politiek historicus en docent Politicologie aan de Radboud Universiteit Koen Vossen doet onderzoek naar het populisme en Wilders. In 2013 kwam zijn boek ’Rondom Wilders. Portret van de PVV’ uit, waarin hij de geschiedenis van de politicus en zijn partij onder de loep nam. ANS vroeg hem naar de wortels van het populisme en het grote hedendaagse succes ervan in Nederland. ‘Populisme is als een ingrediënt van een politieke cocktail. Als je er niet te veel in stopt, dan is het drankje best lekker.’
Waar vindt het populisme haar oorsprong?
‘Het populisme is niet te herleiden tot één oorsprong. De stroming heeft geen grondlegger, zoals het liberalisme en het socialisme dat wel hebben. In de geschiedenis zijn er twee stromingen waarbij het populisme voor het eerst werd gebruikt om politiek te bedrijven: een vanuit de elite en een vanuit het volk. De Narodniki, een Russische groep intellectuelen uit het einde van de 19e eeuw, zette de stroming van bovenaf in gang. Zij gingen het leven van het gewone volk verheerlijken en gingen zich zoals hen gedragen.
‘De populistische stroming van onderaf vindt zijn oorsprong in de Verenigde Staten met de People’s Party, die ook opkwam aan het einde van de 19e eeuw. Deze partij had de meeste aanhang van de boeren uit de Midwest, waar de gewone, eerlijke, godvrezende Amerikaan woont. Deze mensen hadden een afkeer en een bepaald wantrouwen tegen de politieke elite aan de oostkust van het land. Deze in hun ogen onbetrouwbare figuren hadden allerlei slinkse trucs om de gewone man kapot te maken.’
Wanneer kwam het populisme voor het eerst op in Nederland?
‘In de Nederlandse parlementaire geschiedenis zijn er wat kleine populistische stromingen geweest, zoals de Boerenpartij van Boer Koekoek in de jaren 60, maar onder Pim Fortuyn in 2002 kreeg een populistische partij pas echt veel stemmen. Hij was zo succesvol omdat enkele puzzelstukjes bij hem samenvielen. Al vanaf het begin van de jaren 90 maakten veel kiezers zich zorgen om veiligheid en immigratie. Zij zochten naar een partij die op kwam voor deze thema’s, maar die was er toen niet echt. De kabinetten van toenmalig premier Kok waren veel meer met de economie bezig.’
Maar een partij die opkwam voor veiligheid en immigratie bestond toch al in de jaren 80, in de vorm van de Centrumpartij?
‘Dat klopt, maar het electoraat was op zoek naar een fatsoenlijke partij hiervoor opkwam. De Centrumpartij van Hans Janmaat was een vulgaire, incapabele partij en de man had rare samenzweringstheorieën en kon zijn boodschap niet overbrengen. Als kiezer wilde je daar niet mee geassocieerd worden.
‘Toen kwam er in 2002 echter een goedgeklede charismatische professor, die homoseksueel was.’
‘Toen kwam er in 2002 echter een goedgeklede charismatische professor, die homoseksueel was. Hij gebruikte zijn geaardheid om te laten zien dat hij de opkomst van de islam vervelend vond, wat zijn standpunt voor veel mensen beter verteerbaar en acceptabel maakte. Daarnaast was de politieke tegenstand die hij had op dat moment zwak. Fractievoorzitters van andere partijen als Melkert van de PvdA en Dijkstal van de VVD waren geen zwaargewichten. Fortuyn was voor veel kiezers op dat moment even onweerstaanbaar.’
Wat heeft de moord op Fortuyn betekent voor het populisme in Nederland?
‘Samen met de moord op Theo van Gogh is dat een hele belangrijke gebeurtenis geweest voor ons land. Die twee moorden hebben voor veel mensen een ongemakkelijke waarheid blootgelegd, die volgens hen eigenlijk niet mag worden verteld. Als iemand deze waarheid wel vertelt zoals Fortuyn en Van Gogh dan loopt hij gevaar. 
Die waarheid zou zijn dat Nederland een verkeerde kant op is gegaan en dat dat voor een groot deel te danken is aan immigratie, integratie en islam.
‘Praten over deze onderwerpen is bijna een soort obsessie geworden in de huidige politiek. In de jaren 90 zou het nog een taboe zijn geweest om over integratie en islam te praten. Wilders praat er nu openlijk over en brengt zichzelf daarmee in gevaar. Dat laat aan de mensen die op hem willen stemmen zien dat hij een moedig mens is. Degenen die Wilders proberen te bekritiseren zijn in de ogen van zijn kiezers degenen die het taboe willen behouden. Als criticus valt daar bijna niet doorheen te prikken. Als je bijvoorbeeld tegen het verhaal ingaat, dan zet je Wilders als iets slechts neer en ben je mogelijk verantwoordelijk voor een nieuwe politieke moord.’
Is het toeval dat Wilders met zijn populisme in deze tijd zo succesvol kan zijn?
‘Dat is geen toeval, daar zitten grotere maatschappelijke ontwikkelingen achter. Eén van de oorzaken is dat de elite tegenwoordig veel minder gezag heeft. Veel gewone mensen wantrouwen steeds meer de deskundigheid van de elite. Dat zie je niet alleen in de politiek. Ook wetenschappers, kranten, rechters en artsen worden niet zo maar meer vertrouwd. Veel mensen vinden dat de bekwaamheid tegenwoordig voor een groot gedeelte bij het volk ligt. Hierdoor is het gezag van de politieke top weg. Vroeger had deze de taak om het volk op te voeden, maar dat idee is weggevallen.
‘Veel mensen vinden dat de bekwaamheid tegenwoordig voor een groot gedeelte bij het volk ligt.’
‘De doodnormale burger is mondiger en assertiever geworden. Daar speelt het populisme een grote rol in. Rechts populistische partijen zoals de PVV richten zich op de lager opgeleide bevolking. Uit onderzoek is gebleken dat veel lager opgeleiden een sterkere neiging hebben in het denken in conflicten en dingen erg zwart-wit te zien. Ze hebben vaak zelf ook negatieve ervaringen opgedaan, bijvoorbeeld met een baas die een klootzak was. Zij bezien de wereld vanuit een conflictperspectief. Populistische politici spelen daar goed op in.’
Hoe past Wilders in de internationale populistische trends, zoals Donald Trump of het Front National?
‘Wilders past vrij goed in de trend van het Europese populisme. Eerst wilde hij zich nog distantiëren van andere Europese populisten, zoals het Front National uit Frankrijk en het Vlaams Belang. Maar langzaam schoven hij en de andere populistische partijen elkaars kant op. De PVV heeft nu zelfs een samenwerkingsverband met het Front National van Marine Le Pen.
‘Wilders en Trump verschillen op veel vlakken, maar hebben veel overeenkomsten.’
‘Wilders en Trump verschillen op veel vlakken, maar hebben veel overeenkomsten. Trump speelt duidelijk in op de immigratieangst voor vooral Mexicanen, maar ook de angst voor moslims. In dat opzicht zou je kunnen zeggen dat hij de Amerikaanse Wilders is. Waarin beide politici vooral overeenkomen is het doen van extreme uitspraken, niet kijken wat de consequenties van deze zijn en ze nooit, maar ook nooit, terugnemen.’
Is populisme schadelijk voor het functioneren van de democratie?
‘Populisme hoeft niet per se slecht te zijn, het kan een goede correctie zijn om de heersende politici te wijzen op onvrede bij het volk. Ook helpt het vanwege simpel taalgebruik om een politiek verhaal begrijpelijk te houden. Daarnaast is de politieke stroming een uitdrukking van een behoefte van mensen om mee te praten, dat kan je ook positief waarderen. 
Populisme an sich kan echter bijna niet bestaan. Het moet worden gecombineerd met een andere politieke stroming, zoals het liberalisme of het socialisme. Het is ook maar net waarmee je het combineert en welke ideologie de overhand heeft. Populisme is als een ingrediënt van een politieke cocktail. Als je er niet te veel in stopt, dan is het drankje best lekker.’
Hebben de PVV en soortgelijke partijen te veel populisme in hun cocktail gestopt en te weinig van een andere politieke ideologie?
‘Dat moet blijken als ze gaan regeren. Ik denk dat de wereld er niet veel beter van wordt als Trump gaat regeren. Populistische politici zijn geen op compromissen gerichte mensen. Dat zou wel gevaarlijk kunnen zijn, want dan kunnen er alles-of-niets-situaties ontstaan en dat vind ik niet tot verstandige politiek leiden. Het is ook onvoorspelbaar, je weet niet wat zo’n politicus gaat doen.’
Zal Wilders en de PVV de grootste partij worden tijdens de eerstvolgende Tweede Kamerverkiezingen?
‘Het zou goed kunnen dat de PVV de grootste fractie wordt, maar in Nederland wordt een partij al snel de grootste. We hebben zoveel partijen dat je slechts 30 procent nodig hebt om de meeste zetels te krijgen. De kans dat Wilders in de regering komt acht ik echter zeer klein. Veel politici vertrouwen Wilders niet. Het is belangrijk in een coalitieland, dat een politicus zich aan zijn afspraken houdt en niet de stekker eruit trekt als het hem goed uit komt. Toen Wilders de gedoogcoalitie met de VVD en het CDA kapot maakte, heeft hij het vertrouwen van zijn collega’s verloren.
‘De kans dat Wilders in de regering komt acht ik zeer klein.’
‘Als Wilders echt wil regeren, moet hij zoveel van zijn ideeën inleveren, dat hij niet meer geloofwaardig is. Ik denk dus niet dat hij het land gaat besturen. Veel van zijn kiezers zullen echter niet bij hem weglopen. De tijd heeft laten zien dat de PVV behoorlijk wat schandalen kan permitteren zonder dat het erg veel kiezers verloor. Na zijn ‘minder, minder,’-toespraak zijn er wel partijaanhangers weggegaan, maar die zijn allemaal inwisselbaar. De PVV is een eenmansorkest, waar alleen Wilders in zit.’