Propaganda of objectieve journalistiek? Kritisch kijken naar filmbeelden van Nijmegen uit de Tweede Wereldoorlog

Het is deze maand tachtig jaar geleden dat Operatie Market Garden werd uitgevoerd en Nijmegen werd bevrijd. Overal in Nijmegen en omstreken wordt dat gevierd en herdacht. Afgelopen woensdag gaf Joost Rosendaal, universitair docent Politieke Geschiedenis aan de Radboud Universiteit, twee filmcolleges in de Stadsschouwburg, waar hij aan de hand van beelden uit die tijd het publiek leert om kritisch te kijken. ‘Je moet je altijd afvragen: Wie maakt de beelden? Wat is het doel erachter?’ 

De sfeer is op woensdagmiddag gemoedelijk, met veel ouderen die rustig hun plekje zoeken in de Theaterzaal van de Stadsschouwburg. Ze krijgen gedurende het college, georganiseerd door Stichting Nijmegen Blijft in Beeld, twee keer een uur beelden uit 1944 en 1945 voorgeschoteld, die Rosendaal introduceert, ondertitelt en verheldert. Hoewel Operatie Market Garden vrij bekend is, gaat Rosendaal in op details die de gemiddelde Nederlander, en zelfs de gemiddelde Nijmegenaar niet kent. Na de bevrijding van de stad, op 20 september, was het namelijk niet gelijk vredig in Nijmegen. Nog maandenlang waren er beschietingen en granaataanvallen. In die tijd overleden er ongeveer 950 mensen, dat waren er meer dan tijdens het grote bombardement uit ‘44. Tijdens stukjes film benoemt Rosendaal wie er te zien zijn, zoals bekende verzetsstrijders of welke familie was omgekomen in het getoonde verwoeste huis. 

Alleen maar overwinningen? 

De filmbeelden die de legerverslaggevers schoten, hadden geen sterk journalistiek streven. Rosendaal legt uit dat het vooral om propagandistische doeleinden ging. Ze moesten het thuisfront laten zien hoe sterk hun leger was, hoe gezond en vrolijk de manschappen waren en hoe de vijand werd ingemaakt. Hiervoor zetten ze zonder problemen situaties in scène. Zo werd de weg gevraagd aan de plaatselijke bevolking om te laten zien hoe blij de bevolking was met de komst van de soldaten, of namen geallieerden een grenspost over terwijl die al dagen in hun handen was. Bij een van de filmpjes oordeelt Rosendaal droogjes: ‘Deze Britse soldaat is een hele slechte acteur.’ Ideeën hergebruiken deden ze ook zonder moeite: die eerder genoemde grenspost is door zowel de Britten als de Canadezen gebruikt als bewijs dat hun legers Duits grondgebied hadden bereikt. 

Deze, soms ietwat komische, scènes brachten Rosendaal naar zijn daadwerkelijke punt van het college. Hij predikt een sterke bronkritiek. Wie maakte de beelden? ‘Alleen de Britten hebben Nijmegen veroverd, als je kijkt naar de beelden.’ Keer op keer wijst hij het publiek op het doel van de films. Beelden van Duitse krijgsgevangen werden graag vertoond in bioscoopjournaals, maar een ongeluk waarbij een vliegtuig neerstortte en meerdere mensen omkwamen kwam niet terug in de verslaggeving. 

Gewillig publiek

Het publiek luistert bevlogen. Wanneer Rosendaal af en toe vraagt of iemand in de zaal zich een bepaalde situatie kan herinneren, is er altijd wel een oudere die instemmend terugriep. ‘Kinderen op beeld laten zien is altijd goed, dat vond het thuisfront leuk om te zien’, vertelt Rosendaal. En inderdaad, wanneer er een kleine jongen met te grote legerhelm op, op het filmdoek verschijnt, klinkt in de hele zaal een liefkozend geluid. Ook tachtig jaar na dato hebben de beelden dezelfde impact. Het meeste geroezemoes ontstaat wanneer er herkenbare plekken van Nijmegen en omstreken te zien zijn. Het Keizer Karelplein, het Goffertstadion – tijdelijk het Maple Leaf genoemd vanwege de Canadezen – en de Groenestraat, de aanwezigen vinden het ontzettend leuk om de plekken te kunnen herkennen. Ook de universiteit kwam nog voorbij: het Berchmanianum werd gebruikt als ziekenhuis voor soldaten, waar, zo vertelt Rosendaal, ‘1500 man in slechts tien dagen behandeld zijn’. 

Voor Cisca Smit-Arts (87) zijn de beelden een reis terug in de tijd. Tijdens de pauze vertelt ze hoe zij de oorlog heeft ervaren: ‘Ik weet nog hoe we in de schuilkelder zaten en een vriendin van mij enorm bang was. Die moest de hele tijd huilen en brullen.’ Toch voelde het niet aan als een traumatische tijd. ‘Ik had mijn pop bij me in de kelder, daar kon ik mee spelen. Als kind heb je toch minder door wat er gebeurt.’ De bevrijding kan ze zich niet direct herinneren, maar: ‘Het was een groot feest, dat weet ik nog wel!’ Dat grote feest was terug te zien op de beelden. Vooral in de Molenstraat, nu de plek voor feestend uitgaanspubliek, werd de bevrijding uitbundig gevierd: maar liefst negen dagen waren er parades, muziek- en toneelvoorstellingen. 

Andere bezoekers vertellen er te zijn voor hun interesse in de Tweede Wereldoorlog of omdat hun familie door de gebeurtenissen was geraakt. ‘Ik wil graag zien wat zij hebben meegemaakt’, vertelt een vrouw die meerdere familieleden verloor door de bombardementen en gevechten in de stad. Wel is te zien dat de voorstelling vooral gepensioneerden heeft aangetrokken. Zonde, vindt Rosendaal. ‘Studenten blijven lastig te bereiken, terwijl de boodschap ook voor hen belangrijk is.’ Lachend roept hij: ‘Misschien moet ik de volgende keer maar op Tiktok reclame maken!’

Blijf kritisch

Na het college herhaalt Rosendaal hoe moeilijk propaganda te herkennen is: ‘De mensen die dit soort bioscoopjournaals keken, hadden meestal niet door dat het propaganda was. Sterker nog, ik denk dat de verslaggevers het zelf niet eens door hadden, die zaten zo in hun bubbel.’ Anno 2024 is het er niet veel makkelijker op geworden. ‘Je kan nu ook niet alles zien en media blijven keuzes maken in waar ze wel en niet aandacht aan besteden. Het belangrijkste is toch echt kritisch blijven kijken.’

Nijmegen viert de vrede

Dit weekend vinden er allerlei activiteiten plaats rondom de bevrijding van Nijmegen tachtig jaar geleden. Er is een groot evenement, Peace by Peace, dat bestaat uit onder andere een festival, parade en clubnacht. Ook wordt er een Waalcrossing georganiseerd, waar de oversteek van tachtig jaar geleden wordt nagebootst . Als laatste is er een extra grote Sunset March, een wandeling om geallieerde soldaten te herdenken.