Een Gutmensch, overgevoelig of hypocriet: als je iemand ‘politiek correct’ noemt, is dat meestal niet bedoeld als compliment. Gek eigenlijk, want met de twee woorden op zich is over het algemeen niets mis. Waarom is het zo’n geladen term en wat doet dat eigenlijk met een discussie?
Tekst: Aaricia Kayzer
Illustraties: Inge Spoelstra
Dit artikel verscheen eerder in de vierde editie van ANS.
‘Het taalgebruik is zo politiek correct dat het lijkt of er geen enkel nadeel is aan migratie’, beargumenteert columnist Frank van Vliet in De Telegraaf. In een artikel van De Dagelijkse Standaard wordt een vluchtelingenboot van Artsen zonder Grenzen betiteld als ‘politiek correct mensensmokkelschip’. Twee heel andere betekenissen van politiek correct: de een draait om woordgebruik, de ander draait impliciet om de morele en activistische vraag of vluchtelingen geholpen moeten worden. Hoewel politiek correct altijd wel ergens op televisie, radio of in een discussie onderwerp van de dag is, krijgt de term nooit een duidelijke, eenduidige definitie mee. Dat kan ook niet, vindt Gerben Bakker, docent Wijsbegeerte aan de Haagse Hogeschool. Samen met historicus Gert-Jan Geling schreef hij het boek Over politieke correctheid. ‘Politiek correct is een geladen begrip en daarom is er niet één definitie van te geven.’ Waarom is het eigenlijk zo’n geladen term, en wat doet het gebruik ervan met een discussie?
Meer dan braaf
Politiek correct wordt vooral gedefinieerd door de situaties waarin de term wordt gebruikt, zo wordt duidelijk wanneer Bakker uiteenzet hoe hij samen met Geling heeft geprobeerd de term te definiëren. ‘In de eerste plaats kan het betekenen dat het bijvoorbeeld not done is om te praten over onderwerpen als afkomst en criminaliteit. Uit angst voor sociale repercussies slikken mensen bepaalde grapjes of opmerkingen in.’ Met deze betekenis gebruikt Van Vliet de term in De Telegraaf, door te impliceren dat taalgebruik wordt aangepast om negatieve reacties te voorkomen. Daarnaast bestaat er volgens Bakker nog een moralistische, activistische vorm van politieke correctheid. ‘Dat houdt in dat je door middel van het aanpassen of censureren van onder andere taaluitingen een morele agenda wil doordrukken.’ Wat die morele agenda precies is, kan naar gelang van de groep waar iemand zich in bevindt, verschillen. Wie bij een denktank van Bij1 meent dat een straatnaam als de Jan Pieterszoon Coenstraat moet worden vervangen, zal andere reacties krijgen dan iemand die deze mening op een partijcongres van de PVV verkondigt. Ook de kop van De Dagelijkse Standaard doet een beschuldiging van moralisme: wie vindt dat Artsen Zonder Grenzen vluchtelingen de zee over moeten helpen, wordt door De Dagelijkse Standaard beticht van politieke correctheid.
Ook al heeft de term meerdere betekenissen, een ding hebben de bovenstaande voorbeelden in ieder geval gemeen: in allebei de situaties wordt met politiek correct niets positiefs bedoeld. Gudrun Reijnierse, universitair docent Communicatie- en Informatiewetenschappen aan de Radboud Universiteit (RU), vindt het opmerkelijk dat de term zo negatief beladen is. ‘Met “politiek” en “correct” is op zich niets mis. Je zou denken dat het prima
is om politiek correct te zijn, dat maakt je hooguit een beetje braaf. Het woord heeft in de loop der tijd blijkbaar een heel negatieve lading gekregen.’
‘Een term gaat na verloop van tijd een eigen leven leiden.’
Taal en werkelijkheid
‘De term politiek correct had niet altijd een negatieve bijsmaak’, vertelt Koen Vossen, politiek historicus aan de RU. Het taalkundige fenomeen waar politieke correctheid op duidt, dus politieke correctheid die gaat over het wel of niet vervangen van woorden, werd populair in de jaren zeventig: ‘Toen ontstond het idee dat taal een soort politieke daad is’, legt Vossen uit. ‘Taal werd gezien als een machtsuitoefening waarmee de heersende structuren tussen bijvoorbeeld man en vrouw, zwart en wit, bevestigd worden.’ Een concreet voorbeeld: door een spel als Kolonisten van Catan wordt het woord kolonisten genormaliseerd, terwijl kolonialisme heden ten dage wordt gezien als een donkere bladzijde in de geschiedenis.
Dat de term politiek correct nu zo’n negatieve betekenis heeft, komt volgens Vossen vooral doordat de taalkundige en de morele, activistische definitie door elkaar heen zijn gaan lopen. ‘Een term gaat na verloop van tijd een eigen leven leiden.’ Politieke correctheid heeft voor veel mensen alleen nog de negatieve bijklank van de activistische betekenis. Het doordrukken van een morele agenda roept immers al snel weerstand op. ‘Daarom impliceert de term nu vooral dat mensen de mond wordt gesnoerd. Vooral aan de rechterkant van het politieke spectrum, bijvoorbeeld in De Telegraaf, wordt de term gebruikt om aan te duiden dat er tegenwoordig niks meer gezegd mag worden’, licht Vossen toe.
Doordat de term niet neutraal is, kan het tot op zekere hoogte zelfs als retorisch trucje gebruikt worden, meent Vossen. ‘Door iemand anders politiek correct te noemen, impliceer je dat diegene iets niet durft te zeggen, maar jij wel.’ Sterker nog, iemand kan zichzelf positioneren als moedig genoeg om tegen de heersende mores in te gaan. ‘Of dat nu waar is of niet, maakt eigenlijk niks uit.’
Een positieve draai
Toch moet politieke correctheid volgens Vossen niet alleen gezien worden als een retorisch trucje. De taalkundige discussie of woorden vervangen moeten worden, is namelijk zeer nuttig. Het idee dat taal invloed heeft op de werkelijkheid bestaat nog steeds: blank moet vervangen worden door wit, als het aan dierenrechtenorganisatie PETA ligt, komt er een verbod op uitdrukkingen die dierenleed uitdrukken en in plaats van allochtoon spreekt men liever van “Nederlander met een migratieachtergrond”.
‘Je kunt je afvragen in hoeverre het vervangen van het woord allochtoon echt iets gaat veranderen aan de beeldvorming, of dat het vervangen puur gebeurt om mensen te behagen’, meent Bakker. Het woord allochtoon was namelijk een vervanging voor het woord gastarbeider, maar blijkbaar heeft dit niet geleid tot een positievere beeldvorming. Toch zijn er ook voorbeelden die bewijzen dat het gebruik van bepaalde termen wel veel invloed kan hebben op beeldvorming, vertelt Reijnierse. ‘In Amerika spreken de Republikeinen van tax relief. Belasting wordt gezien als een last die zwaar op je drukt, maar door een term als tax relief wordt een positief beeld van verlichting gecreëerd.’ Voor een voorstander van belastingverhoging is, wordt het moeilijk om hier nog een positieve draai aan te geven. Net als tax relief kan “Nederlander met een migratieachtergrond” een positief frame zijn, legt Reijnierse uit. ‘”Nederlander met een migratieachtergrond” straalt veel meer dan “allochtoon” uit: je bent een van ons.’
‘Wanneer mensen als argument aandragen dat ze iets politiek correct gelul vinden, geven ze geen inhoudelijke argumenten.’
Ironisch woord
Ook Zoë Papaikonomou, onderzoeksjournalist en auteur van het boek Heb je een boze moslim voor mij?, vindt het belangrijk om een discussie te voeren over of bepaalde woorden wel of niet vervangen moeten worden. Die discussie moet echter wel inhoudelijk gevoerd worden, vindt ze, en dat wordt moeilijk als de term politiek correct gebruikt wordt. ‘Wanneer mensen als argument aandragen dat ze iets politiek correct gelul vinden, geven ze geen inhoudelijke argumenten. Eigenlijk bedoelen ze: ik wil gewoon kunnen zeggen wat ik wil.’ Dat maakt het volgens haar een nutteloze opmerking. ‘Het is een schijnargument dat de discussie doodslaat. Wat moet iemand nog terugzeggen? “Ik vind het niet politiek correct”? Op die manier verdwijnt de inhoud van een discussie en wordt iemand monddood gemaakt.’ Papaikonomou vindt de term daarom onbruikbaar in het publieke debat en daarom mag het de prullenbak in. Van Vossen hoeft dat niet. Het vervangen of onbruikbaar verklaren van de term zou politieke correctheid ironisch genoeg bijna slachtoffer van zichzelf maken. ‘Als een ander ervoor kiest om de term te gebruiken, kan je moeilijk zeggen: “Dat mag niet”. Dat zou pas politiek correct zijn.’
