Nepnieuws is niet uit te roeien. Pogingen om het te bestrijden zijn dan ook nutteloos, vindt desinformatie-expert Ruurd Oosterwoud. In plaats daarvan wil hij mensen trainen om het zelf op te sporen. ‘Ik wil mensen vaccineren tegen nepnieuws.’
Tekst: Julia Mars
Foto’s: Vincent Veerbeek
Illustratie: Jesse Timmermans
Dit artikel verscheen eerder in de derde editie van ANS.
“Onderzoek wijst uit: MH17-ramp toch niet de schuld van Rusland”. “Mark Rutte gespot in homobar. Klik voor foto”. “Wetenschappers: vaccineren leidt tot autisme”. Nepnieuws is overal, maar het is lastig te herkennen, zeker op sociale media. Desinformatie gaat niet alleen maar om onjuiste nieuwsberichten, maar ook om trollen die spraakmakend commentaar via nepaccounts op Facebook en Twitter plaatsen en nepberichten verspreiden. Er wordt zoveel desinformatie gedeeld op internet, dat het bestrijden ervan moeilijk is.
Fake news-expert Ruurd Oosterwoud wil het daarom over een andere boeg gooien. ‘Het internet is niet schoon te krijgen, desinformatie zal er altijd blijven’, meent hij. In plaats van nepnieuws uitroeien, wil hij mensen er daarom tegen “vaccineren”. Door mensen bewust te maken van hoe trollen te werk gaan, probeert hij ze te leren hoe ze nepnieuws kunnen herkennen. Dit wil hij bereiken door middel van een online spel, waar mensen zelf nepnieuws moeten maken. Met zijn organisatie DROG organiseert hij workshops over het spel en samen met de Universiteit van Cambridge doet hij onderzoek naar het effect van deze strategie. ‘We willen mensen resistent maken door ze beetje bij beetje nepnieuws toe te dienen.’
‘Net als bij propaganda probeert het een grote groep mensen in een bepaalde gedachtestroom te krijgen.’
Trollenfabriek
In een koffiecorner van de Universiteit Leiden vertelt Oosterwoud hoe hij verzeild is geraakt in de wereld van nepnieuws. ‘Ik kwam voor het eerst in aanraking met online nepberichten tijdens de Krimcrisis in Oekraïne in 2014. Ik was toen nog bezig met mijn studie Russian and Eurasian Studies en volgde het nieuws op de voet. Bij veel van die berichten twijfelde ik sterk of ik ze wel kon geloven.’ De opkomst van het internet maakte volgens hem plaats voor een nieuwe vorm van desinformatie: het creëren van een bepaalde gedachtestroom door nepaccounts op sociale media. ‘Hoewel internet al enige tijd bestond, waren veel mensen nog niet digitaal wegwijs en daardoor makkelijk te beïnvloeden. Wanneer je dan met heel veel nepaccounts berichten gaat posten, kun je makkelijk de maatschappelijke opvattingen van een kleine gemeenschap sturen.’
Nepnieuws is inmiddels niet alleen in Oost-Europa een probleem, ook in de rest van de wereld wordt er veel over gesproken. Zo werd tijdens de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen onthuld dat politieke partij DENK bezig was met het opzetten van een nepnieuwscampagne tegen de PVV. Dat nepnieuws in Nederland veel mensen beïnvloedt, is niet verwonderlijk. Ook hier bestaan sociale media nog maar relatief kort. ‘Mensen begrijpen niet goed genoeg wat er allemaal mogelijk is met sociale media’, stelt Oosterwoud. Het is bijvoorbeeld vaak lastig om van een bericht de bron te bepalen, iets wat bij traditionele media, zoals kranten, makkelijker te achterhalen is. Wat nepnieuws hiervan onderscheidt, is dat het altijd als doel heeft om onrust te creëren in de maatschappij. ‘Net als bij propaganda probeert het een grote groep mensen in een bepaalde gedachtestroom te krijgen.’
‘Mensen die gepolariseerd zijn, willen niet meer luisteren naar wat de overheid zegt.’
Scheidsrechter
Deze onrust ontstaat voornamelijk doordat mensen door de contrasterende berichten niet meer weten wat ze moeten geloven. ‘Ze verliezen vertrouwen in de overheid en de gevestigde media en komen daardoor in hun eigen ideologische bubbel op sociale media terecht’, legt Oosterwoud uit. Dit brengt overheid en media in een moeilijk parket. ‘Mensen die gepolariseerd zijn, willen niet meer luisteren naar wat de overheid zegt.’ Een goed voorbeeld hiervan zijn de antivaxxers, een beweging die ervan overtuigd is dat vaccineren slecht voor je is. ‘Als de mensen die tegen vaccineren zijn geen valide argumenten meer hebben om hun gelijk te bewijzen, zullen ze wel iets anders bedenken, bijvoorbeeld dat de overheid vaccinaties gebruikt om geld te verdienen.’ De overheid en de media kunnen zelf moeilijk iets doen om onwaarheden te bestrijden. ‘Wanneer ze als een soort scheidsrechter proberen op te treden, worden ze van censuur beschuldigd.’
Een ander aspect dat nepnieuws lastig te herkennen maakt, is dat de berichten vaak over emotionele onderwerpen gaan. ‘Mensen raken hier zo door opgefokt, dat ze niets anders meer willen lezen’, stelt Oosterwoud. Een voorbeeld hiervan zijn de emotionele uitlatingen op internet over Zwarte Piet. Daar is het lastig om te bepalen of het gaat om een trollenaanval of een legitieme politieke groep. Begin oktober berichtte de pagina Ik Ben Zwarte Piet dat de verdachten in de rechtszaak over de wegblokkade tijdens de sinterklaasoptocht van vorig jaar veroordeeld waren tot achttien jaar celstraf, terwijl de rechter nog helemaal geen uitspraak had gedaan. Het bericht werd maar liefst 25.000 keer gedeeld. Dit laat zien hoe snel een nepnieuwsbericht zich kan verspreiden en hoe moeilijk het is om dit te voorkomen. Oosterwoud zoekt de oplossing dan ook ergens anders: ‘We moeten nepnieuws niet proberen te bestrijden, maar mensen individueel weerbaar maken.’
Vaccineren tegen nepnieuws
Met individueel weerbaar maken bedoelt Oosterwoud dat mensen moeten leren hoe ze de feiten in berichten kunnen checken. ‘Er zijn al wat initiatieven die mensen leren hoe ze dit kunnen doen, maar dat gaat vaak op een hele droge manier’, zegt hij. ‘Niemand gaat elk nieuwsbericht tot op de bodem uitzoeken.’ Oosterwoud bedacht daarom een bijzondere oplossing: een online spel. ‘In de game leert de speler op een interactieve en luchtige manier de technieken van fake news en probeert daarmee de Nederlandse samenleving omver te werpen.’ Een van de opdrachten is bijvoorbeeld het schrijven van een tweet waarin de speler zich voordoet als de nabestaande van een MH17-slachtoffer die zijn woede uit op de laksheid van de Nederlandse overheid in het onderzoek naar de ramp. ‘Door middel van humoristische feedback zoals “Goed bezig! Je hebt een nabestaande van een MH17-slachtoffer nagedaan en daarmee een relletje geschopt”, wordt de speler door het spel geleid.’ Het doel is om zo veel mogelijk volgers en daarmee zo veel mogelijk invloed te krijgen. Humor is hierbij belangrijk, stelt Oosterwoud. ‘Door een frisse benadering leer je hoe nepnieuws wordt gemaakt en hoe je het kunt herkennen.’ Oosterwoud heeft een opmerkelijke vergelijking bedacht om dit proces uit te leggen. ‘Door mensen te laten zien hoe makkelijk het is om fake news te maken, proberen we ze ertegen te vaccineren’, vertelt Oosterwoud enthousiast. ‘We hopen dat mensen een soort mentale antilichamen gaan maken, door ze een verzwakte versie van het virus te geven.’
‘Wat ik eigenlijk heel graag zou willen, is mijn eigen goedaardige trollenleger.’
In samenwerking met de Universiteit van Cambridge doet Oosterwoud onderzoek naar het effect van zijn spel. ‘Om te testen in hoeverre het spel mensen ook echt “vaccineert” tegen fake news, laten we een testgroep een survey invullen voor en nadat ze het spel spelen. In deze survey laten we berichten zien, waarvan de deelnemers moeten beoordelen in hoeverre ze het bericht geloofwaardig vinden.’ De resultaten van het onderzoek laten nog op zich wachten, maar het project wordt al op diverse plaatsen ingezet. Zo gaat zijn organisatie DROG bij basisscholen langs om workshops te geven aan kinderen. De creatieve aanpak is niet onopgemerkt gebleven. ‘We werden laatst bijvoorbeeld gevraagd om een workshop te geven bij de Koninklijke Landmacht om officieren inzicht te geven in de gevaren van fake news. Ook binnen de EU-kantoren in Brussel zijn we populair. Momenteel zijn we bezig om het project op grote schaal op scholen in heel Europa op te zetten.’
Op de vraag op welke manieren Oosterwoud nepnieuws nog meer zou willen bestrijden, lacht hij alsof hij een geheim gaat verklappen. ‘Wat ik eigenlijk heel graag zou willen, is mijn eigen goedaardige trollenleger’, zegt hij, na even twijfelen of hij dit wel kan zeggen. ‘Het lijkt me interessant om in de huid te kruipen van zo’n trol en er achter te komen wat er in hun hoofd omgaat.’
