Ondergegooid worden met poep en al zoemend worden uitgescholden. De Amsterdamse sociaal-psycholoog Liesbeth Mann ontdekte dat deze vernederende acties van studentenverenigingen niet verbroederen. ‘Toch ben ik niet voor het afschaffen van ontgroeningen.’
Tekst: Eva Vervoort
Foto’s: Kelley van Evert
Dit artikel verschijnt binnenkort in de eerste editie van ANS.
In 1997 overleed Reinout Pfeiffer na het drinken van een liter jenever, in 2005 raakte een student in coma na het drinken van zes liter water en dit jaar wordt een student vervolgd voor een incident waarbij een aspirant-lid van Vindicat een ernstig hoofdletsel opliep. De groentijd van studentenverenigingen staat in een kwaad daglicht en krijgt de laatste tijd flink wat media-aandacht. De vaste tradities binnen deze proeftijd hebben als doel de onderlinge band te versterken, maar als ze vernederend zijn, doen ze dat volgens Liesbeth Mann niet. Ze schreef aan de Universiteit van Amsterdam haar proefschrift over vernedering en deed hiervoor onder andere onderzoek naar het fenomeen ontgroeningen. ‘Vernedering is zowel een handeling als een emotie; je kan iemand vernederen en je kan je vernederd voelen. Mijn onderzoek gaat specifiek over de emotie. Wat voelen mensen als ze zeggen: “Ik ben vernederd”? Ik heb gekeken naar de aspecten van dat gevoel en wat de gevolgen hiervan zijn.’
ANS sprak met de wetenschapper in een studentikoos café over ontgroeningen en vernedering. ‘Ontgroeningen zijn goed, maar niet op de manier waarop ze nu worden georganiseerd.’
Stelletje kutfeuten, zoemen!
Een voorbeeld van een vernederende ontgroening is de openingsscène van de NPO-serie Feuten: ‘Welkom stelletje kutfeuten! Kin op je borst! Vingers in je oren! En zoemen! HARDER! HARDER! HARDER!’ Een kennismakingstijd voor feuten is volgens Mann een prima middel om verbondenheid binnen een groep te creëren. Aspirant-leden vernederen tijdens een ontgroening zorgt daar echter niet voor.
Mann onderzocht de emotie vernedering in drie verschillende situaties: tussen individuen onderling, tussen groepen onderling en binnen een groep. Voor deze laatste categorie deed ze uitgebreid onderzoek naar ontgroeningen bij studentenverenigingen. Onder streng toezicht van de ethische commissie kreeg ze goedkeuring om mensen in het lab een klein beetje te vernederen. Proefpersonen moesten in groepjes gaan dansen en sommige werden vervolgens verbaal vernederd door de proefleider. Deze leider had kennis van het experiment. ‘Eén van de dingen die we ontdekten, was dat mensen die zich vernederd voelden meer geneigd waren zich terug te trekken. Ze wilden weg van de groep. Hiermee hebben we een ontgroeningsritueel gereconstrueerd. Natuurlijk is dit niet exact hetzelfde als een echte ontgroening: proefpersonen weten dat ze meedoen aan een experiment. Uiteindelijk bleek uit het experiment dat vernedering er helemaal niet voor zorgt dat je graag bij een groep wilt horen; je wilt juist weg van die mensen.’ Dat was niet het enige gevolg van vernederen. Uit de experimenten bleek dat vernederde mensen agressief werden: ze waren geneigd om wraak te nemen op de proefleider.
Naast een reconstructie deed de onderzoekster ook nog andere studies met betrekking tot ontgroeningen. ‘We hebben mensen ondervraagd die zelf een ontgroening hebben doorlopen en mensen gevraagd mee te werken aan een scenariostudie. We vroegen deze personen zich sterk in te leven in de beschreven situaties. Uit deze experimenten bleek weer hetzelfde: vernedering wekt naast schaamte ook agressie op. Dat maakt het een enorm interessante emotie’, aldus Mann.
‘Mensen die zich vernederd voelen, zijn geneigd zich terug te trekken.’
Plagen mag, pesten niet
Mensen die op een podium werden gezet en vervolgens onder hard gelach werden ondergegooid met eten en bier. Vrouwelijke aspiranten die in de sauna naakt moesten rondlopen terwijl de mannelijke corpsleden hen bekeken en beoordeelden. Studentes die in het zwembad in een bikini door de groencommissie op een rijtje werden gezet van knap naar lelijk. Dit zijn een aantal vernederende acties waar Mann over las.
Het vernederen van mensen heeft, als dit niet te ver gaat, ook een functie. Schaamte kan dienen als middel om je plek te leren kennen. Het leger is hiervan een mooi voorbeeld. ‘Ze willen daar alleen de sterkste militairen overhouden en de hiërarchie benadrukken. Het is voor nieuwe militairen belangrijk om te zien wie de baas is.’ In hun introductieperiode wordt een aspirant-militair vaak flink uitgefoeterd. Deze vorm van vernedering heeft een heel ander doel dan ontgroeningen van studentenverenigingen. ‘Het leger wil dat militairen die naar Syrië of Afghanistan worden gestuurd tegen een stootje kunnen. Het gaat er bij hen vooral om dat je echt moet kunnen afzien.’ Ondanks de enorme media-aandacht voor ontgroeningen, wil Mann niet per se een punt maken met de resultaten van haar onderzoek. Ze schreef haar proefschrift uit pure interesse en wist ook niet wat het resultaat zou zijn.
‘De emotie vernedering is boeiend, omdat het zowel schaamte als woede en agressie opwekt. Vernedering is een belangrijk onderdeel van ontgroeningen en daarom ben ik het gaan onderzoeken. Het was nooit mijn intentie om specifiek iets aan te tonen. Dit is wat we ontdekten, maar het resultaat heeft niet tot doel om studentenverenigingen te vertellen wat ze wel en niet mogen doen. Als een vereniging mij vraagt hoe ik een ontgroening in zou richten, dan zou ik wel zeggen dat elementen die vernedering kunnen oproepen eruit moeten. Je mag iemand best op een speelse manier plagen, maar pesten gaat te ver. Het is grappig zolang de geplaagde persoon er zelf ook nog om kan lachen, maar mentaal iemand neerhalen hakt er bij sommigen te hard in.’
Samen pijn lijden
Als groep een beetje fysiek lijden zou een alternatief kunnen zijn. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat samen lichamelijk afzien wél verbroedert. ‘Australische wetenschappers hebben ontdekt dat gezamenlijk pijn lijden leidt tot saamhorigheid. Dat is interessant. Ze hebben gevraagd of een groep mensen hun handen in ijswater wilde leggen. Na een tijdje gaat dat uiteraard behoorlijk pijn doen. De onderzoekers vertelden de proefpersonen dat ze het zo lang mogelijk vol moesten houden. Uiteindelijk merkten de wetenschappers op dat wanneer mensen dit samen deden, dit leidde tot meer cohesie onder de deelnemers. Mede door dit experiment concludeerden de wetenschappers dat fysieke pijn en lichamelijk afzien wel leiden tot saamhorigheid binnen groepen.’ Het is natuurlijk ook weer niet de bedoeling dat de groencommissie mensen extreem veel pijn gaat doen. Dit kan namelijk leiden tot verwondingen, zoals bij het Groningse aspirant-lid dat hersenletsel opliep nadat iemand op zijn hoofd ging staan. Samen afzien door te rennen, te survivallen of een dropping te doen zonder als feut te horen dat je een dik rund bent, kan wél een sterk groepsgevoel opwekken.
Faalsjaarzen opgelet
Mann doorliep zelf nooit een ontgroening en heeft er dus geen ervaring mee. ‘Ik ben in Amsterdam geboren en getogen en ik ben er later ook gaan studeren. Ik had daardoor al een heel sociaal netwerk in de stad en had niet zo’n behoefte om lid te worden. Als ik naar Groningen was gegaan, was ik misschien wel lid geworden van een studentenvereniging. Je hoort toch vaak dat mensen dan vrienden voor het leven maken. Ik heb daarentegen weleens afschrikwekkende verhalen gehoord van een vriendin die lid was in Amsterdam. Zij speelden een soort spel waarbij ze de hele avond gingen zuipen. Wanneer ze moesten kotsen, deden ze dat in een bak die in de kroeg stond. Daarna dronken ze weer verder. Dat zou ik nooit doen.’ Ondanks dit soort verhalen vindt Mann dat studentenverenigingen een heleboel nuttige functies hebben. ‘Dit is zeker het geval als je naar een andere stad gaat waar je nog niemand kent en alles nieuw is. Je komt van de veilige middelbare school en staat er ineens alleen voor. Dan is het prettig om bij een groep mensen te horen die allemaal hetzelfde ervaren als jij.’ Mochten verenigingen tijdens de groentijd toch blijven vasthouden aan vernederende activiteiten, dan heeft Mann nog wel een aantal tips voor aspiranten in spe: ‘Neem het niet te serieus. Als de groencommissie je vernedert, zie het dan als een grapje of spel. Stel voor jezelf een aantal grenzen voordat je aan de introductietijd begint. Probeer ook vast te houden aan die grenzen; zeg nee als je water uit een wc-pot moet drinken en steek jezelf niet in de fik in een Sinterklaaspak. Tenslotte: blijf vooral jezelf.’ Dus faalsjaarzen, let een beetje op en laat die liter jenever gewoon staan.