Home Opinie & AchtergrondInterview ‘Vrijheid is ook geheimen kunnen hebben’

‘Vrijheid is ook geheimen kunnen hebben’

door Redactie

Vandaag wordt René ten Bos beëdigd als Denker des Vaderlands. In deze nieuwe rol wil hij het fenomeen transparantie meer onder de aandacht brengen. Overal ziet hij het doorzichtig maken van alles en iedereen als een deugd opduiken, maar zelf keert hij zich hier sterk tegen. ‘Transparantie is het einde van de beschaving.’

Tekst: Noor de Kort
Foto’s: Ted van Aanholt

‘Ik ben mijn fietssleutels kwijt’, begint René ten Bos als hij, een kwartier later dan afgesproken, volkomen ontspannen het terras van het Cultuurcafé opwandelt. De nieuwe Denker des Vaderlands is druk – ‘Ik had net ook al een interview met Vox.’ – maar lijkt totaal geen last van stress te hebben. Rustig speurt hij naar een glinstering op de grond en besluit uiteindelijk toch maar even zijn fiets te controleren. Met de sleutels triomfantelijk omhoog houdend, komt hij terug, waarna hij besluit het interview voort te zetten op zijn kantoor in TvA1.

Ten Bos heeft, zoals hij zelf zegt een ‘atypische academische carrière’ doorlopen. Sinds 16 jaar is hij als Hoogleraar Filosofie aan de Radboud Universiteit verbonden, maar daarvoor zat hij onder andere in het managementonderwijs, was docent Engels, kippenslachter en garnalenvisser op de Atlantische Oceaan. ‘Ik ben iemand van twaalf ambachten, dertien ongelukken, maar heb daardoor wel gevoel gekregen voor wat er binnen organisaties allemaal speelt.’ Toen hij zich in de managementwereld bevond, ontwikkelde hij grote interesse voor het onderwerp transparantie. ‘Managers en bedrijfskundigen willen altijd dat alles transparant is.’ Ten Bos ziet echter vooral negatieve gevolgen van dit streven. Als Denker des Vaderlands wil hij er daarom voor zorgen dat er meer wordt nagedacht over het thema. Met een licht Twentse tongval vertelt Ten Bos over het overbruggen van de kloof tussen de wetenschap en maatschappij en zet hij vraagtekens bij de vermeende deugdzaamheid van transparantie.

Tattoo

Filosofie voor peuters
Toen Ten Bos werd gevraagd om de nieuwe Denker des Vaderlands te worden, heeft hij eerst maar even thuis overlegd. ‘Toen is de ijdelheid mij parten gaan spelen’, grijnst hij. ‘Nee, ik ben iemand die graag betrokken is bij maatschappelijke debatten en dit is een ideaal platform daarvoor. Natuurlijk vind ik het ook een hele eer dat ik werd gevraagd en het is dan lastig om dat naast je neer te leggen.’ Op de vraag of hij het belangrijk vindt dat er een Denker des Vaderlands is, denkt hij even na. ‘Het is wel gek voor een Denker des Vaderlands om te zeggen dat de titel helemaal niet belangrijk is’, lacht hij. ‘Ik heb er eigenlijk nooit zo goed over nagedacht waarom die titel er is. Het is een variatie op de Dichter des Vaderlands. Misschien komt er eerdaags ooit nog een Doener des Vaderlands, of een Dweiler des Vaderlands. Mijn dochter noemt mij in ieder geval altijd een Drinker des Vaderlands.’ Hoe hij zijn Denker des Vaderlandschap wil invullen, daar heeft Ten Bos dan weer wel over nagedacht. Hij ziet de titel vooral als een middel om de kloof tussen wetenschap en maatschappij te overbruggen, en wil zich hier net als zijn voorgangers voor inzetten. ‘Ik wil echter niet te veel concessies doe aan complexiteit van ingewikkelde vraagstukken.’ Dit laatste vindt Ten Bos erg belangrijk. Gelukkig hoort hij van mensen om hem heen regelmatig dat hij ook moeilijke kwesties duidelijk kan maken. ‘Ooit schreef De Standaard over mij dat ik Martin Heidegger, een moeilijke Duitse filosoof, aan een vierjarige zou kunnen uitleggen’, vervolgt hij met enige trots. ‘Ik weet niet of dat overdreven is, maar ik geloof wel dat ik complexiteit kan overbrengen.’

PortretMet name jongeren wil Ten Bos als Denker des Vaderlands proberen te bereiken. ‘Ik ben natuurlijk wel een oude lul aan het worden, maar ik ben van plan om iets met social media te doen.’ Hij is daarom langzaamaan gaan twitteren. Op de vraag wat hij vooral tweet, tovert hij zijn telefoon tevoorschijn. Terwijl hij Twitter opzoekt, kruipt er plots een lieveheersbeestje over de mond van de Denker des Vaderlands. Ten Bos spuugt het beestje weg. ‘Een lieveheersbeestje, dat noemden we een in Twente altijd een zonnekoekje’, meldt hij droogjes, waarna hij ongestoord zijn verhaal weer vervolgt. ‘Ik twitter zinnetjes. Wil je het horen? Ik kan er alleen nog niet zo goed mee omgaan, want ik ben een hopeloze kluns met dit soort dingen.’ Trots constateert hij ‘al’ 238 volgers te hebben. ‘Langzamerhand loopt het op. Ik zie dat sommige mensen mij haten en dat anderen mij heel erg lief vinden. Onlangs heb ik Buma ervan langs gegeven; het volkslied zingen in de klas, kom op man.’

‘De gedachte dat alles transparant te maken is, miskent complexiteit.’

Doorzichtigheid als ondeugd
In het werk van Ten Bos vormt het onderwerp transparantie een rode draad. Ook als Denker des Vaderlands wil hij mensen hierover laten nadenken. ‘In dit land heerst een verlangen naar transparantie: laten we de dingen duidelijk maken. Overal zie je transparantie als deugd opduiken. Bij ministeries moet alles transparant zijn, iedereen moet de waarheid zeggen en ook vormen van directe democratie zoals referenda zijn hier voorbeeld van.’ Volgens Ten Bos ligt aan deze ontwikkelingen een ‘heel militante ik-wil-alles-weten-tendens’ ten grondslag. In sommige gevallen kan de wens om alles te weten volgens hem positief uitpakken. ‘Transparantie is vaak een deugd ex post facto: als er iets misgaat, willen we de onderste steen boven krijgen.’

Verder ziet Ten Bos het concept vooral als een illusie. ‘De gedachte dat alles transparant te maken is, miskent complexiteit’, stelt hij. ‘Ik schrijf heel veel over ecologie en milieu. Ecologische systemen zijn in essentie intransparant; we weten niet precies hoe systematisch alles samenhangt. Het idee dat deze systemen doorzichtig te maken zijn, leidt tot allerlei illusies over maakbaarheid, organiseerbaarheid en ga zo maar door.’ Ook referenda zijn volgens hem voorbeelden van schijntransparantie. ‘Bij referenda kies je ja of nee: dat is duidelijk. Ingewikkelde vragen zoals Brexit of Nexit – horen wij bij de Europese gemeenschap? – zijn echter niet te reduceren tot een simpele ja-nee-kwestie.’

Hoewel er tegenwoordig vaak anders over wordt gedacht, is Ten Bos van mening dat doorzichtigheid veel negatieve gevolgen heeft. ‘Transparantie is het einde van de beschaving. Stel je voor dat ik een vraag van een student dom vind en dat zeg. Dat doe je niet. In alledaagse communicatie zijn wij helemaal niet zo transparant en dat moeten we ook niet willen. Je bent eerder beleefd, omslachtig, de waarheid vermijdend. Je hoeft niet constant de waarheid over elkaar te vertellen; dat is heel erg onbeschaafd.’ Hoe direct communicatie is, hangt volgens Ten Bos samen met de cultuur. Nederland noemt hij als een typisch voorbeeld van een land waarin iedereen liefst alles recht voor zijn raap zegt. ‘Er zijn maar weinig culturen waarin direct praten onproblematisch is. Buitenlanders vinden Nederlanders bijvoorbeeld vaak veel te direct.’

‘Een Denker des Vaderlands is er niet om bepaalde zaken te veranderen.’

‘Ik hoef niet alles van iedereen te weten’, zegt hij stellig over de hang naar transparantie. Op de vraag waarom hij soms de voorkeur geeft aan niet-weten, buigt hij zich licht geïrriteerd naar voren. ‘A. Er is een grens aan wat ik kan weten. B. Er zijn belangen waar andere mensen helemaal niets mee te maken hebben. Als een andere partij alles van jou weet, gaat hij zich op een ontoelaatbare manier met jou bemoeien.’ De Denker des Vaderlands vervolgt dat het kunnen verzwijgen van zaken een recht is dat moet worden gekoesterd. ‘Ik ben het met Paul Frissen, hoogleraar Bestuurskunde aan Tilburg University, eens dat transparantie een probleem is in een representatieve democratie; vrijheid is ook het recht om geheimen te hebben die niemand anders weet. Achterkamertjesoverleg in de politiek is uitermate belangrijk.’

DenkenHoewel Ten Bos zich flink kan opwinden wanneer transparantie wordt gepresenteerd als een deugd, ziet hij het niet als zijn taak om daar in de praktijk iets aan de veranderen. ‘Ik ben niet tegen het oplossen van problemen; het is zelfs heel belangrijk dat dat gebeurt, maar een Denker des Vaderlands is er niet om bepaalde zaken te veranderen.’ De filosoof ziet het vooral als zijn taak problemen goed onder woorden te brengen en inzicht te geven in de complexiteit ervan. Daar laat hij het bij. ‘Ik probeer wel hier en daar mensen op het verkeerde been te zetten, hier en daar een juiste snaar te raken en iemand af en toe eens goed boos te maken’, grijnst hij. ‘Dat vind ik allemaal heel leuk, maar filosofen zijn er niet om problemen op te lossen. Wij zijn niet zo van de praktijk.’

Laat een reactie achter

Gerelateerde artikelen