In Tijdgeest wordt iedere editie het verleden, heden en de toekomst van een fenomeen of ontwikkeling besproken. Deze editie: astrologie.
Dit artikel verscheen eerder in de tweede editie van ANS 2020-2021.
Op sociale media taggen vrienden elkaar in sterrenbeeldmemes en datingapp Bumble kent tegenwoordig de mogelijkheid om op sterrenbeelden te filteren: men kent astrologie niet alleen meer van het zweverige Astro TV en de horoscopen in blaadjes waar nog weleens lacherig over wordt gedaan. Voor velen is het een manier van leven en keuzes maken, zoals men dus ziet bij het zoeken naar een match via online daten. Aanhangers van de alternatieve geloofswijze spreken over de posities van hemellichamen en de invloed die deze hebben op het aardse leven. Hoewel astrologie in de Middeleeuwen nog veel aanzien had, daalde dat in de vorige twee eeuwen. Tegenwoordig is er een groeiende interesse voor sterrenwichelarij. Hoe kan het dat astrologie terug is van weggeweest?
Verleden: Leidend licht
Astrologie vormde van oorsprong samen met astronomie één wetenschap die al duizend jaar voor Christus werd beoefend. Frank Verbunt, gepensioneerd hoogleraar Sterrenkunde aan de Radboud Universiteit (RU), legt uit dat sommige astronomen vrij snel afstand namen van astrologie. Na 1700 deden alle astronomen dat. ‘Het werkte niet omdat er geen regelmaat zat in wat astrologie inhield. Dat komt omdat astrologen kijken naar de stand van planeten, wat men met slecht weer niet kon zien. Astronomie richtte zich op fysische processen in het heelal.’ Desondanks hadden astrologen tot en met de Middeleeuwen een leidende functie in westerse koningshuizen. ‘Zij keken naar de sterren voor gunstige momenten om politieke taken uit te voeren’, aldus Arjan Sterken, universitair docent en onderzoeker binnen de Religiewetenschappen aan de RU.
‘Sterrenbeelden zijn een makkelijker manier om jezelf te duiden.’
‘Het verhaal van de drie wijzen die hun tocht afleggen naar de pasgeboren Jezus Christus is een van de bekendste verhalen over mensen die zich laten leiden door de sterren.’ De drie wijzen kwamen uit de bovenste laag van de bevolking, wat gold voor alle astrologen. ‘Zij hadden dan ook de tijd en middelen om die wetenschap te beoefenen.’ Hoewel dit voor lange tijd het geval bleef, genoot astrologie steeds minder aanzien sinds het begin van de twintigste eeuw, legt Sterken uit. Dit kwam door twee ontwikkelingen binnen de wetenschap. Ten eerste werd het door de rationele wetenschap bestempeld als een ‘zweverige’ stroming, later werd astrologie door natuurwetenschappers gefalsifieerd: ‘Uit onderzoeken bleek dat voorspellingskracht niet groter was dan gokken dat iets ging plaatsvinden. Vanaf dat moment werd astrologie bestempeld als een pseudowetenschap’, aldus Sterken.
Heden: Identiteit ligt in de sterren
Al werd astrologie niet meer gezien als wetenschappelijke discipline, na de Tweede Wereldoorlog werd het wel voortgezet als middel om duiding aan het leven te geven. Simon Gusman, docent Visuele cultuur en Filosofische antropologie aan de RU, legt uit: ‘In Europa hebben we sinds het naoorlogse-tijdperk gevochten voor onze individuele identiteit. Een makkelijke manier om jezelf te duiden, zijn sterrenbeelden aangezien deze worden gekoppeld aan eigenschappen van mensen.’ Hij voegt daaraan toe dat astrologie ook aansluit
bij de behoefte die toen opkwam om een gemeenschap te vinden die aansloot bij je identiteit. Met de komst van het internet konden astrologieliefhebbers elkaar steeds gemakkelijker vinden en was er een plek waar je als gemeenschap naartoe kon gaan. Vanuit de Verenigde Staten waaide het via ditzelfde medium naar Nederland en de rest van Europa.
‘Astrologie is een vorm van verzet tegen de maatschappij die wordt gedomineerd door mannen.’
Waar de traditionele astrologie over het voorspellen van de toekomst gaat, draait de hedendaagse astrologie om het verklaren van het heden. ‘De opmars van astrologie zoals we die nu kennen is een beweging van de laatste jaren’, vertelt Gusman. Hij ziet in zijn colleges dat met name vrouwen het met elkaar over astrologie hebben. ‘Ik denk dat zij het zien als een vorm van verzet tegen de technologische maatschappij die wordt gedomineerd door mannen’, speculeert hij. Sterken sluit zich hierbij aan: ‘Het lijkt ook een tegengeluid te zijn voor de mannelijke, academische wereld. De groep die zich hier niet mee bezighoudt, zal astrologie niet zo serieus nemen: iedereen die zich er nu mee bezighoudt, zijn ook de mensen die het waarderen.
Toekomst: In de sterren geschreven?
Is de toekomst van astrologie te voorspellen? Sterken meent dat astrologie te allen tijde een veranderende rol heeft gekend, maar wel altijd aanwezig is geweest. Hij verwacht dat dit ook in de toekomst zo zal zijn: ‘Het is een stevig onderdeel van de westerse cultuur.’ Gusman is daar iets sceptischer over: ‘Er is een groot aanbod aan gemeenschappen voor het vinden van sociale zekerheid en identiteit. Soms verliest een van de gemeenschappen daardoor zijn waarde, wat ook het geval kan worden bij astrologie.’ De onderzoeker legt uit dat er namelijk iets vrijblijvends zit aan al die verschillende gemeenschappen: je kan astrologie zo opgeven en je ergens anders bij aansluiten.
Mocht astrologie daadwerkelijk minder populair worden, dan bewijst dat volgens de universitair docent wel iets: ‘Het gemak waarmee mensen astrologie opgeven laat zien dat ze hierin niet per se geloofden maar het, net zoals bij veel andere alternatieve gemeenschappen, zagen als invulling van hun identiteit.’ De geesteswetenschappen bieden perspectief voor meer bespreking van astrologie in de maatschappij. ‘Astrologie kent nog geen grote rol binnen colleges, maar krijgt wel steeds meer ruimte in onderzoek. De vraag die speelt, is waarom mensen hierin geloven en waarom zij denken dat die methode betrouwbaar is’, legt Gusman uit. Daar tegenover staan de natuurwetenschappen. ‘Astrologie kent geen ruimte binnen de wetenschap, tenzij de empirische wetenschap onwetenschappelijk zou worden’, zegt Verbunt. ‘Het gebruik van astrologie verandert met de mode mee. Als het nu iets is om over op te scheppen op feestjes, dan blijft dat voor mij ook zo.
