In Tijdgeest wordt iedere editie het verleden, heden en de toekomst van een fenomeen of ontwikkeling besproken. Deze editie: De kijk op anticonceptie.
Tekst: Simone Bregonje en Katarina Laken
Illustratie: Gigi van Grevenbroek
In 1962 kwam er een nieuw hormonaal anticonceptiemiddel op de markt: de pil. Het middel werd al snel hét teken van emancipatie. Vrouwen hadden vanaf dat moment namelijk de mogelijkheid om zelf te kiezen of zij zwanger wilden worden of niet. Tegenwoordig is het middel echter onderwerp van discussie. Hoe is onze kijk op de pil door de tijd heen veranderd en wat staat ons nog te wachten?
Verleden: Een zondige zaak
Tot halverwege de vorige eeuw was de openlijke verkoop van alle anticonceptiemiddelen verboden in Nederland. Bij gebrek aan beter probeerden mensen allerlei andere manieren om niet zwanger te worden. Een van deze methodes was de surprise. ‘Dat betekent eigenlijk gewoon dat je als man je vrouw moest bespringen om daarna snel weg te rennen. Door het voorspel over te slaan zou zij niet zwanger kunnen worden’, vertelt Jasper Smit, een cabaretier met een passie voor boeken over seksuele voorlichting. ‘Die boeken laten een patroon zien. Voor de jaren vijftig werd er nauwelijks over anticonceptie geschreven, maar vanaf de jaren zestig werd het gangbaarder.’ Deze ontwikkeling hangt samen met de introductie van de anticonceptiepil in 1962.
Marloes Hülsken, hoofddocent aan de lerarenopleiding Geschiedenis aan de HAN, heeft onderzoek gedaan naar de wijze waarop vrouwenbladen in de jaren zestig schreven over de pil. Zij vertelt dat dit nieuwe middel vrij snel aan populariteit won, maar deze vorm van anticonceptie was niet onomstreden. De katholieke kerk beschouwde anticonceptie namelijk als zondig. Sommige katholieke artsen weigerden de pil voor te schrijven. ‘Het is daarom ironisch dat de pil oorspronkelijk op de markt werd gebracht door Organon, een bedrijf in het katholieke Oss. Dat kon, omdat het in eerste instantie op de markt kwam als middel om de cyclus te reguleren’, vertelt Hülsken. ‘Pas later werd het primair gezien als anticonceptiemiddel.’ De katholieke weerstand tegen de pil nam enigszins af in 1963, toen bisschop Bekkers op tv vertelde dat de keuze om meer kinderen te krijgen een persoonlijke zaak was. Hoewel hij het waarschijnlijk niet zo bedoelde, werd dit door veel katholieken opgevat als toestemming om de pil te gebruiken. ‘Het opvallende is wel dat er destijds, ondanks de populariteit van het middel, nauwelijks over gesproken werd. Pas zeven jaar na de introductie van de pil in Nederland schreef het eerste damesblad erover’, vertelt Marloes Hülsken. In datzelfde jaar, 1969, werd de openlijke verkoop van anticonceptiemiddelen gelegaliseerd.
Heden: Pilpaniek
Tegenwoordig heeft de kerk bijna geen invloed meer op de keuze voor de pil. Gian Ackermans, docent Geschiedenis van kerk en theologie aan de Radboud Universiteit, vertelt dat priesters zich nauwelijks nog bemoeien met het anticonceptiegebruik van de kerkgangers. Daarnaast speelt het proces van secularisatie een grote rol. Angstgevoelens in de samenleving over de bijwerkingen van de pil lijken tegenwoordig van groter belang dan de mening van de kerk. In 2017 slikte ongeveer 30% van de Nederlandse vrouwen de pil, in 2002 was dat percentage nog 41%.
Die afname is deels te verklaren door de neveneffecten van het middel. Hormonale anticonceptie, zoals de pil, is niet zonder risico’s en kan onder andere leiden tot hoofdpijn of gewichtstoename. ‘Bij ongeveer 10% van de vrouwen leidt her zelfs tot somberheid of tot een klinische depressie, maar die risico’s staan tegenover de kans op een ongewenste zwangerschap, wat ook niet zonder gevolgen is’, vertelt Estrella Montoya, docent aan de Universiteit van Utrecht, die onderzoek doet naar de invloed van hormonen op sociaal gedrag. Dit is geen nieuwe ontwikkeling: ‘Er zijn altijd al golven van ‘pilpaniek’ geweest’, vertelt Hülsken. Wel past de huidige ontwikkeling volgens Montoya binnen de algehele trend van bewust consumeren. ‘Mensen zijn tegenwoordig heel kritisch op wat ze binnenkrijgen en zijn bezig met een gezond leven. Daarom denken ze meer na over de medicijnen die ze in hun lichaam stoppen.’ Niet alleen de bijwerkingen, maar ook het tekort aan de pil in 2018 leidde tot een afname in het gebruik. De onzekerheid over de beschikbaarheid zorgde ervoor dat veel mensen de pil links lieten liggen en kozen voor een ander middel. ‘Het was mooi om te zien dat dat een nieuwe vorm van solidariteit onder vrouwen teweegbracht.’ Die solidariteit uitte zich met name op social media, waar vrouwen massaal hun overgebleven strips aanboden aan anderen.
.
Toekomst: Pil voor jou, pil voor mij, pil voor ons allebei
De verwachting is dat technologische ontwikkelingen ook hun weerslag zullen hebben op anticonceptie. Zo is er een chip-pil in ontwikkeling. Hierbij wordt er een chipje geïmplanteerd dat elke dag de juiste dosis hormonen afscheidt. Hoewel het een groot voordeel is dat je niet meer kunt vergeten de pil te slikken, is het maar de vraag of dit middel het vertrouwen van het grote publiek zal winnen. Een chip is immers altijd te hacken, dus de veiligheid van een dergelijke pil is moeilijk te garanderen, zeker nu angst voor cyberoorlogen steeds reëler lijkt.
Naast dit hypermoderne snufje wordt er al sinds het begin van deze eeuw gewerkt aan een zogenaamde mannenpil. ‘Er bestaat in principe al een effectief middel voor mannen’, vertelt Montoya, ‘maar tegelijkertijd is er ook een studie stopgezet vanwege de bijwerkingen van het middel. Ironisch genoeg waren dat dezelfde bijwerkingen als bij de vrouwenpil.’ Voor veel vrouwen voelt het oneerlijk dat zij deze bijwerkingen wel moeten dragen. Dit roept de vraag op of anticonceptie wel alleen de verantwoordelijkheid van de vrouw is. ‘De urgentie van anticonceptie is voor mannen waarschijnlijk minder groot dan voor de vrouw’, redeneert Hülsken. Een vrouw draagt immers minstens negen maanden de consequenties als een man zijn anticonceptie vergeet. De man staat daar verder vanaf.
Voor een vrouw is het belang van anticonceptie dus concreter. Toch klinkt de roep om gedeelde verantwoordelijkheid steeds luider. Het zou goed kunnen dat deze in de toekomst gaat verschuiven. Concreet kan dat bijvoorbeeld betekenen dat de man meebetaalt aan de pil van de vrouw. Onder invloed van onder andere de MeToo-beweging groeit het bewustzijn dat de gevolgen van seks iets zijn waar beide partijen zorg voor moeten dragen.