In Tijdgeest worden iedere editie het verleden of heden en de toekomst van een bepaald fenomeen of ontwikkeling besproken. Deze editie: Het dna-paspoort.
Tekst: Julia Mars
Illustratie: Roos in’t Velt
Dit artikel verscheen eerder in de tweede editie van ANS.
Sinds ruim zestig jaar geleden werd ontdekt dat dna de drager is van erfelijke eigenschappen, is het een steeds belangrijkere rol gaan spelen in de biologie en daarbuiten. Dna bleek schatten aan informatie over de drager ervan te bevatten. Tegenwoordig sturen steeds meer mensen hun dna op naar commerciële bedrijven om hun hele familiegeschiedenis uit te kunnen lezen. Ook in de medische wereld is het gebruik van dna niet meer weg te denken. Hoe heeft het gebruik van dit dna-profiel zich door de jaren heen ontwikkeld en hoe ziet de toekomst van het gebruik van dna eruit?
Human Genome Project
Toen de structuur van dna in de jaren vijftig werd ontdekt, dachten wetenschappers dat ze het geheim van het leven hadden ontrafeld. De ontdekking was een mijlpaal in de geschiedenis van de biologie en tevens aanleiding voor het ontstaan van de moleculaire biologie. Wetenschappers in dit onderzoeksveld houden zich vooral bezig met hoe genen in verband staan met de chemische processen die zich in de cellen afspelen. ‘In de jaren negentig floreerde de gedachte van het genetisch determinisme’, vertelt Hub Zwart, hoogleraar Filosofie van de Natuurwetenschappen aan de Radboud Universiteit. ‘Men dacht dat alle menselijke eigenschappen uit de genen af te lezen zouden zijn.’ Wetenschappers beloofden een verklaring te kunnen geven voor genetische ziektes en aandoeningen, wanneer ze de functies van alle menselijke genen in kaart zouden kunnen brengen.
De gedachte van genetisch determinisme leidde ook tot weerstand uit de samenleving. ‘Veel mensen waren bang voor wat er nog meer met de informatie uit hun dna kon worden gedaan’, vertelt Zwart. ‘Ze vreesden voor discriminatie op basis van genetische verschillen. Een veelgehoorde angst was bijvoorbeeld dat de informatie bij verzekeraars terecht zou komen en dat dit patiënten zou benadelen.’
Ondanks deze kritiek koos de overheid er toch voor om te investeren in projecten om dna uit te lezen. ‘In 1990 ging het grootste biologische samenwerkingsproject ooit van start: het Human Genome Project (HUGO). Verschillende landen, waaronder de Verenigde Staten, Japan en het Verenigd Koninkrijk werkten mee aan dit project, dat in totaal 3 miljard dollar kostte. De wetenschappers wilden op basis van een grote groep donors alle menselijke genen in kaart brengen en zo hun functie vaststellen.
‘Er is een hype ontstaan waarin mensen dna gebruiken voor persoonlijke doeleinden.’
Persoonlijke medicijnen
Toen het HUGO in 2003 tot een eind kwam, stelden de resultaten teleur. Het dna leverde niet zoveel informatie op als gehoopt. ‘Lang niet alle menselijke eigenschappen zijn puur uit dna te herleiden. Veel genetische verschillen worden bepaald door andere factoren’, legt Zwart uit. Dit betekende het einde voor het idee van genetisch determinisme.
Toch was de informatie uit dna niet helemaal nutteloos. Het kan bijvoorbeeld wel wat vertellen over aanleg voor genetische aandoeningen en de gevoeligheid voor bepaalde medicijnen. Op deze manier kan dna worden gebruikt om een persoonlijk medisch profiel te schetsen. In de medische wereld wordt al gebruik gemaakt van zo’n persoonlijke schets. Het Leids UMC gebruikt dna bijvoorbeeld om de dosering van sommige medicijnen te bepalen. ‘Dit wordt vastgelegd in een soort paspoort’, vertelt hoogleraar Klinische Farmacie aan het Leids UMC Henk-Jan Guchelaar. ‘Een dokter kan deze informatie vervolgens gebruiken om een gepersonaliseerde dosis van een bepaald medicijn voor te schrijven.’
Ook commerciële bedrijven zijn aan de haal gegaan met dit soort persoonlijke schetsen. ‘Er is een hype ontstaan waarin mensen dna gebruiken voor persoonlijke doeleinden’, vertelt Zwart. Bedrijven bieden bijvoorbeeld afkomst- en vaderschapstesten, maar ook adviezen rondom voeding en gezondheid. iGene is een van die bedrijven en biedt klanten na opsturen van hun dna een inschatting van de kans om ziektes als Alzheimer of eierstokkanker te krijgen. ‘Dat mensen hier veelvuldig gebruik van maken, laat goed zien dat de angst voor de informatie uit dna is afgezwakt.’
‘Een preventief paspoort blijkt de kans op genezing sterk te vergroten.’
Paspoort voor iedereen?
Een persoonlijk dna-profiel kan veel informatie verstrekken. Zo wordt er op dit moment onderzoek gedaan naar het creëren van een op dna gebaseerd paspoort voor iedereen. ‘Hierbij wordt er een dna-profiel van mensen gemaakt, nog voordat ze medicijnen nodig hebben. Wanneer iemand ziek wordt, kunnen medicijnen meteen in de juiste dosering worden voorgeschreven’, vertelt Guchelaar. Dit onderzoek is volgens hem veelbelovend. ‘Een preventief paspoort blijkt de kans op genezing sterk te vergroten. Het zou raar zijn als een dergelijk systeem niet wordt ingevoerd.’ Ook Zwart denkt dat de kans groot is dat zo’n paspoort in de toekomst op grote schaal wordt toegepast. ‘In de huidige samenleving wordt dit soort informatie steeds belangrijker.’
Toch ziet Guchelaar nog steeds veel argwaan tegenover de ontwikkelingen op het gebied van dna. ‘Laatst werd ik voor een nieuwsprogramma geïnterviewd over het paspoort’, vertelt hij. ‘Daar werd dit vertaald naar “dna-paspoort”. Hierdoor dachten veel mensen dat hun complete dna in kaart zou worden gebracht, en dat er zo ook informatie vrij zou komen over de kans dat ze een bepaalde ziekte zoals kanker zouden krijgen.’ Volgens Zwart laat dit de paradox van de huidige tijd zien. ‘Aan de ene kant willen we steeds meer informatie, maar aan de andere kant vinden mensen hun privacy heel belangrijk en zijn ze bang voor wat er met die informatie gebeurt.’ Of we straks allemaal door het leven gaan met een dna-paspoort is dus nog afwachten, maar vast staat dat dna in de toekomst een grotere rol zal gaan spelen.
