In Tijdgeest wordt iedere editie het verleden, heden en de toekomst van een bepaald fenomeen of ontwikkeling besproken. Deze editie:Terrorisme in Nederland.
Tekst: Jonathan Janssen en Myrte Nowee
Illustratie: Bibi Queisen
Dit artikel verscheen eerder in de vierde editie van ANS.
Waar terrorisme tegenwoordig vaak wordt gelinkt aan moslimextremisten, is dit niet altijd het geval geweest. Terrorisme kent vele vormen, maar kan worden gedefinieerd als het gebruik van dodelijk geweld voor het bereiken van politieke doelen en de verspreiding van angst. De eerste terroristische bewegingen waar Nederland mee te maken kreeg, waren groepen als de Molukse treinkapers en de extreemlinkse Revolutionaire Anti-Racistische Actie (RaRa) een aantal decennia geleden. Die werden opgevolgd door de heilige strijd van het islamitische jihadisme, een ideologie die nu een grote klap lijkt te hebben gekregen met de val van het kalifaat van Islamitische Staat (IS) in 2018. Betekent dit dat de terroristische dreiging hiermee ook in Nederland zal afnemen, of zijn er groepen die nieuwe gevaren kunnen brengen voor de toekomst?
Verleden:Tijd van revolutie
In de jaren zeventig en tachtig waren vooral linkse radicalen en internationale groeperingen verantwoordelijk voor terroristische aanslagen in Nederland. ‘De meeste dodelijke aanslagen kwamen van Zuid-Molukse jongeren’, stelt Jeanine De Roy van Zuijdewijn, onderzoeker aan het Institute of Security and Global Affairs (ISGA) van de Universiteit Leiden. Aan Molukse immigranten was, na het onafhankelijk worden van Indonesië, een onafhankelijke republiek beloofd door de Nederlandse staat. Na twintig jaar in onzekerheid in Nederland te hebben gewoond, was deze er in de jaren zeventig nog steeds niet. Daarop kaapten Molukse jongeren onder andere twee treinen en bezetten ze een basisschool. ‘Met deze acties wilden zij de Nederlandse overheid onder druk zetten om actiever te helpen een onafhankelijke Zuid-Molukse republiek af te dwingen’, vervolgt De Roy van Zuijdewijn. De acties leidden tot zeventien doden. Omdat Nederland nog nauwelijks terrorisme kende, maakte dit veel indruk.
In die tijd waren er ook links-extremistische groepen die meeliftten op de populaire opstandige pop- en rockcultuur. Veruit de meeste materiële schade werd een decennium na de Molukkers veroorzaakt door de extreemlinkse beweging RaRa. De groep pleegde brandaanslagen op filialen van Nederlandse bedrijven. Zij eisten dat de bedrijven zich terug moesten trekken uit het Zuid-Afrika van de apartheid. Bij deze aanslagen vielen geen doden.
Met de val van het IJzeren Gordijn eind jaren tachtig was er geen socialistische revolutie meer om voor te strijden. De linkse bewegingen verloren hiermee hun kracht. Het revolutionair terrorisme van de jaren zeventig en tachtig had echter met 26 slachtoffers voor meer doden door terrorisme in Nederland gezorgd dan welke periode dan ook.
Heden: Heilige strijd
Sinds 1979, het jaar van de Iraanse Revolutie en de invasie van de Sovjet-Unie in Afghanistan, werd wereldwijd van een terroristische golf met religieus motief gesproken. Het hoogtepunt voor de islamitische terroristen kwam in 2014 toen IS zichzelf tot kalifaat uitriep, waardoor het mondiale jihadisme voor het eerst een eigen grondgebied kreeg. Dit territorium ondersteunde de ideologie van de jihad, waardoor veel radicale moslims naar Syrië vertrokken. Onder hen waren ook veel Nederlanders.
Sinds 9/11 heeft het wereldwijde jihadisme voor angst in de Nederlandse samenleving gezorgd. Volgens recente cijfers van de Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) is terrorisme dan ook de grootste zorg van Nederlanders. Op het moment van schrijven schat de NCTV het daadwerkelijke dreigingsniveau in Nederland op ‘substantieel’, ofwel vier op een schaal van vijf. ‘Dat heeft te maken met de aanwezigheid van jihadisten in Nederland’, verklaart Paul Abels, adviseur van de NCTV en bijzonder hoogleraar aan het ISGA. ‘Nederland trekt ook nog steeds veel aandacht door iemand als Wilders en de cartoonwedstrijd over de profeet Mohammed die hij wilde organiseren.’ Abels verwacht dat het dreigingsniveau op termijn omlaag zal gaan. ‘Door de ineenstorting van het kalifaat zien we dat in heel Europa de kans op een aanslag aan het afnemen is. In Nederland hebben we al een tijd geen georganiseerde aanslagen meer gehad.’ Abels vraagt zich af of dat komt doordat veiligheidsinstanties goed werk hebben verricht, of doordat we geluk hebben gehad. ‘Naar mijn idee is het een mix van beide.’
Toekomst: Rechtse radicalen en milieu-extremisten
‘De grote vraag is wat hierna zal komen’, zegt De Roy van Zuijdewijn. ‘Dankzij de opleving die het jihadisme heeft gekregen door de burgeroorlog in Syrië denk ik dat deze terroristische golf de komende tien jaar nog niet voorbij is.’ De Roy van Zuijdewijn geeft aan dat het ook belangrijk is om te kijken met welke mogelijke andere stromingen we te maken kunnen krijgen. ‘We moeten bijvoorbeeld het rechts-extremisme goed in de gaten houden om te kijken of dit zich niet de verkeerde kant op ontwikkelt.’ De eerste extreemrechtse terroristische aanslag heeft zich in Nederland al voorgedaan in 2016. Toen gooiden vijf mannen molotovcocktails op een moskee in Enschede. Toch denkt socioloog Marcel Lubbers, gespecialiseerd in rechts-extremisme, niet dat rechts- extremistische bewegingen zullen uitgroeien tot een nieuwe terroristische stroming. ‘Hoewel deze groepen op sociale media steeds actiever worden, zijn er weinig aanwijzingen dat ze in omvang groeien.’
Abels gelooft dat het thema milieu in de nabije toekomst mogelijk tot radicalisering en terrorisme kan leiden. ‘We zien dat het thema veel emoties oproept en tot politiek ongeduld leidt. Denk aan de commotie over de Oostvaardersplassen en de winning van aardgas in Groningen. We moeten voorkomen dat jongeren in de ban raken van een radicaal verhaal, zodat er na de val van het kalifaat niet een nieuwe magneet van radicalisme ontstaat.’ De Roy van Zuijdewijn legt uit dat dit nog niet zo makkelijk is. ‘Ik denk dat bepaalde groepen en stromingen wel bestreden kunnen worden, maar het fenomeen terrorisme zullen we nooit helemaal kunnen uitroeien.’