Home Opinie & AchtergrondAchtergrond Pepe for president

Dit artikel verscheen eerder in de eerste editie van 2020-2021.

In 2020 zijn memes niet meer uit het digitale landschap weg te denken. Niet alleen particuliere accounts vermaken zich ermee, zelfs politieke partijen als de VVD wagen een dansje met Theresa May om hun gedachtegoed te verspreiden. Hoe dragen memes bij aan het politieke debat?


De distracted boyfriend, scared hamster en Pepe the Frog: ze domineren platforms als 9GAG en Reddit, en ook op sociale media zijn ze niet weg te denken. Memes worden veelal gebruikt voor vermaak, maar ze lenen zich ook goed voor politieke doeleinden. Politici helpen zelfgemaakte memes de wereld in of maken gebruik van memes die al bestaan om een boodschap uit te zenden. Onder andere Donald Trump en Hillary Clinton gebruikten ze om elkaar in een slecht daglicht te zetten tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016. ‘Politieke partijen worden zich steeds bewuster van het belang van campagnevoering op sociale media’, stelt Mark Boukes, communicatiewetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). ‘Als ze memes gebruiken, doen ze dit om aansluiting te zoeken bij de online cultuur en daar volgers te werven die ze elders niet bereiken.’ Zo staat ook de Instagrampagina van de VVD vol grappige plaatjes met pakkende teksten. Hoewel het account met maar liefst 27 duizend volgers aardig wat bekijks trekt, bleek uit een onderzoek van Brandpunt+ dat veel mensen negatief reageren op deze memes. Een toepasselijk voorbeeld hiervan is de meest gelikete reactie op het account: ‘stop deze kk memes’. Hieruit blijkt dat sommige mensen aanstoot nemen aan politieke memes. Hoe beïnvloeden memes het debat binnen het Nederlandse politieke landschap?

Tous les memes

Memes vinden hun oorsprong ver voor de tijd van het online moddergooien. De term is in de jaren zeventig geïntroduceerd door bioloog Richard Dawkins. Een meme is volgens hem een culturele boodschap die zich verspreidt door zich telkens aan te passen aan zijn omgeving. De bioloog vergeleek dit fenomeen met een gen dat moet muteren om te overleven. Dit proces manifesteert zich bijvoorbeeld bij het nummer Seven Nation Army van The White Stripes dat weleens wordt gezongen met de tekst ‘alle boeren zijn homo’s’, of ‘alle Duitsers zijn homo’s’. Hoewel zo’n liedje volgens Dawkins’ definitie ook een meme is, associeert men deze term vandaag de dag eerder met plaatjes op het internet. Deze werken op een vergelijkbare manier, vertelt Sal Hagen, PhD-student aan de UvA en onderzoeker naar memes. ‘Nieuwe memes maken gebruik van een template van al bestaande exemplaren. Deze worden dan telkens aangepast om een nieuwe grap te maken’, legt hij uit. De onderzoeker vult dit aan: ‘De grap zorgt ervoor dat zo’n plaatje aanslaat en zich verder verspreidt’, vult Hagen aan. Sociaal-cultureel psycholoog Cor van Halen van de Radboud Universiteit (RU) licht dit toe: ‘Memes moeten zowel opvallend als snel te begrijpen zijn. Hierdoor kan de ontvanger de boodschap makkelijk verwerken en vlugger doorsturen.’

‘Je kunt via een Winnie de Pooh-meme laten weten dat je president Xi Jinping niets vindt.’

Deze simpele boodschap heeft binnen politieke memes een duidelijk doel volgens psycholoog Van Halen: ‘In dit soort plaatjes wordt een bepaald aspect van de tegenstander of van jezelf dusdanig uitgelicht dat er een accent wordt gelegd op datgene dat voor jou goed uitkomt’. Deze werking wordt framing genoemd. ‘Door dit proces kunnen mensen worden gestuurd in hun emoties en meningen’, legt Van Halen verder uit. Het is een fenomeen dat je veel terugziet in de berichtgeving van en over politieke partijen. Zo deelde de VVD afgelopen juni een meme waarmee ze reageerden op het anti-racismeprotest op de Dam waarbij de anderhalvemeterregel werd overtreden. Op het eerste plaatje van de meme staat een tevreden Joey uit de serie Friends met daarnaast de tekst ‘er wordt massaal gedemonstreerd tegen racisme’, gevolgd door een plaatje van een ontevreden Joey met onderschrift ‘zonder 1,5 meter afstand te houden’. Er wordt een situatie geschetst waarbij vervolgens een aspect wordt uitgelicht en in een oogopslag duidelijk wordt hoe de VVD daar tegenover staat.

Van VVD naar ‘vroemvroem’-partij

Memes lenen zich voor zowel politici als burgers als een goed middel om een politiek standpunt te delen. Ze hebben als groot voordeel dat ze de drempel verlagen voor mensen die onderdeel zijn van een minderheidsgroep of in een maatschappij leven waar weinig vrijheid van meningsuiting bestaat, aldus Hagen. Voor mensen die een onpopulaire mening hebben, die ze in het echte leven minder snel durven te uiten, bieden internetmemes een uitweg. Daarnaast hoeven burgers ook niet meer de straat op om hun mening te laten horen of te protesteren tegen de autoriteiten. ‘Zo kun je bijvoorbeeld via een Winnie de Pooh-meme laten weten dat je president Xi Jinping niets vindt’, vertelt de PhD-student. Kortom, voor mensen die minder snel worden gehoord of hun stem kunnen laten horen, bieden memes een laagdrempelige uitkomst om alsnog je zegje te doen.

‘Ze hebben geen behoefte aan nuancering.’

Bij deze online participatie zenden burgers misschien wel sneller hun mening de wereld in, maar in hoeverre vormen deze vlugge grappen daadwerkelijk een politiek gesprek? Sociaal-cultureel psycholoog Van Halen is niet positief over de laagdrempeligheid van memes. ‘Bij mensen die zich nauwelijks verdiepen in de politiek hebben memes de grootste uitwerking’, stelt hij. ‘Zij krijgen geen nieuwe ideeën, maar laten zich heel makkelijk overtuigen tot een standpunt dat zij eigenlijk al hadden. Daarbij hebben ze geen behoefte aan nuancering.’ Volgens Van Halen schuilt er onder andere een probleem in het feit dat deze plaatjes zich verspreiden op sociale media. Door algoritmes krijgen gebruikers vooral berichten te zien die hun voorkeur hebben. Zo wordt er een cognitieve bubbel gecreëerd waarbinnen iedere discussie doodslaat. ‘Van echte participatie kun je in dat geval dus niet spreken’, concludeert psycholoog Van Halen.

Volgens meme-onderzoeker Hagen komt daar nog bij dat memes veel kunnen inspelen op stereotypen. ‘Deze plaatjes communiceren namelijk overtuigingen in een hapklare vorm in plaats van in een meer gecompliceerde, volwassen vorm van activisme of politiek’. Het is aannemelijk dat een grapje over bijvoorbeeld een rechtse ‘vroemvroempartij’, beter bekend als de VVD, beter blijft hangen dan een uiteenzetting met redenen waarom er moet worden geïnvesteerd in het openbaar vervoer. ‘Voor grappen geldt sowieso dat je vaak niet doorhebt dat er veel aannames in zitten’, vertelt Hagen. Zo linkt de ontvanger in het bovengenoemde voorbeeld de vroemvroempartij aan de VVD, omdat hij aanneemt dat deze politieke partij vooral inzet op vervuilende vervoersmiddelen. Of de grappenmaker zelf vindt dat deze politieke partij louter oog heeft voor automobilisten, maakt niet uit. De grap is stereotyperend en zo’n aanname wordt hierdoor alleen maar meer bevestigd.

‘Door de simplistische aard van memes groeien de tegenstellingen.’

De democratie doodlachen

Op het internet ontvangen gebruikers vooral memes die aansluiten bij hun voorkeuren. Zo is het minder waarschijnlijk dat een VVD-stemmer de ‘vroemvroempartij’-meme voorbij ziet komen, dan een tegenstander van deze partij. Dit komt door algoritmes die op zoek gaan naar berichten in lijn met eerdere gelikete posts. Op deze manier wordt een bubbel gecreëerd waarin men enkel wordt bevestigd in eigen ideeën over de wereld. Van Halen vindt dit een gevaar voor het democratische systeem in het algemeen. ‘Een goede democratie kan alleen bloeien bij gratie van goed geïnformeerde kiezers en de werking van internetmemes zit dat in de weg.’

Naast de gebrekkige inhoud is ook de ridiculisering van de tegenpartij een probleem. Zelfs in een land als Nederland waar gevaar voor polarisering kleiner is vanwege het belang van coalitievorming, gaat de kwaliteit van de democratie achteruit door memes, aldus Van Halen. ‘Politici kunnen elkaar niet helemaal kapotmaken als ze later nog moeten samenwerken, maar door de simplistische aard van memes groeien de tegenstellingen wel. Dat komt de democratie en het publieke debat niet ten goede’, redeneert de psycholoog. Meme-expert Hagen sluit zich daar deels bij aan, maar benadrukt dat de simplificatie van het publieke debat niet alleen af te schuiven is op memes. Volgens hem ligt de oorzaak bij de algemene tendens van snelle media met vlugge, oppervlakkige berichtgeving. Dat betekent niet dat Hagen de invloed van memes bagatelliseert: ‘Hoewel de memecultuur in Nederland nog niet in dezelfde mate politiek-georiënteerd is als in Amerika, denk ik wel dat dit soort makkelijk deelbare plaatjes daarin steeds prominenter aanwezig zullen worden’, voorspelt hij.

‘Politieke campagnes mogen wel worden beregeld.’

Waar Hagen en Van Halen de bui al zien hangen, is er volgens communicatiewetenschapper Boukes geen wolkje aan de lucht. ‘Mensen gaan echt niet opeens heel anders over politiek praten omdat ze een paar memes zien’, reageert hij nonchalant. ‘Dit soort plaatjes wordt namelijk vaak alleen als grap gezien’, redeneert hij. Daarom zullen memes volgens hem het politieke debat niet wezenlijk beïnvloeden.

Ondanks de verschillende visies op het potentiële gevaar van politieke memes, klinkt vanuit de wetenschap en de journalistiek met regelmaat de roep dat er te weinig regels zijn voor online politieke campagnes en de memes die daarin worden gebruikt. Hagen sluit zich hierbij aan: ‘Ik denk dat politieke campagnes daarin wel mogen worden beregeld, want met een meme kan je heel gemakkelijk onvolledige informatie communiceren.’ Momenteel hebben memes een weinig inhoudelijke bijdrage op het politieke discussie in Nederland. De roep om regels duidt er echter wel op dat men rekening houdt met de mogelijk gevaarlijke invloed die memes uitoefenen op het politieke debat. De hamvraag is dus niet wat de bijdrage van memes precies is, maar hoe de maatschappij de potentieel gevaarlijke invloed van de grappige plaatjes kan beperken.

Laat een reactie achter

Gerelateerde artikelen